Τρίτη 26 Απριλίου 2016

Ειρήνη στις καλύβες, πόλεμο στα παλάτια! Ταξικές αντιπαραθέσεις και η πτώση των μυκηναϊκών ανακτόρων

Reinhard Jung 
PD, Dr.Προϊστορικής αρχαιολογίας Αυστριακή Ακαδημία Επιστημών, 
Ινστιτούτο για την Αρχαιολογία της Εγγύς Ανατολής και της Ευρώπης (ΟREA) 

Γύρω στo 1200 π.Χ. η πρώτη κοινωνία με κρατική οργάνωση στην ευρωπαϊκή ήπειρο (μετά τη μινωική στην Κρήτη) κατέρρευσε μέσα στις φωτιές που έκαψαν τα μυκηναϊκά ανάκτορα. Το γεγονός αυτό είναι γνωστό εδώ και πολλά χρόνια από τις μεγάλες ανασκαφές των ανακτόρων στις Μυκήνες και στην Τίρυνθα της Αργολίδας, στη Θήβα της Βοιωτίας και στην Πύλο της Μεσσηνίας. Οι αρχαιολόγοι δεν έχουν, όμως, καταλήξει στις αιτίες για την οριστική καταστροφή του ανακτορικού πολιτικού-οικονομικού συστήματος. Οι υποθέσεις ξεκινούν από οικολογικές καταστροφές (ανομβρίες λόγω κλιματικής κρίσης) και φτάνουν σε επιθέσεις εξωτερικών εχθρών (όπως οι αινιγματικοί Λαοί της Θάλασσας, γνωστοί από τις αιγυπτιακές πηγές του 13ου και του 12ου αιώνα), διακοπή διεθνών δικτύων ανταλλαγής (σημαντικά για την προμήθεια με χαλκό από την Κύπρο και κασσίτερο πιθανόν από την κεντρική Ασία μέσω της Συρίας), σε εξεγέρσεις και εμφύλιους πολέμους. Μια ακόμη θεωρία μιλάει για ένα κύμα σεισμών που έπληξε όλη την Ελλάδα και κατέστρεψε τα ανάκτορα.

Για να αποφασίσουμε ανάμεσα στις υποθέσεις αυτές, πρέπει να βασιστούμε, κυρίως, στις πληροφορίες που αντλούμε από αρχαιολογικές ανασκαφές. Τα κείμενα της μυκηναϊκής διοίκησης δε μαρτυρούν δυστυχώς στοιχεία σχετικά με τις πολιτικές εξελίξεις. Αυτά περιέχουν αποκλειστικά καταλόγους με σημειώσεις διοικητικών πράξεων. Ακόμα και τα σύντομα κείμενα, για παράδειγμα της Πύλου ή της Θήβας, μας παρέχουν κάποιες πληροφορίες για την αποκατάσταση μιας αντικειμενικής εικόνας της οικονομικής βάσης του μυκηναϊκού ανακτορικού κράτους και της δομής της διοίκησής του.

Αν επιστρέψουμε στις σημερινές μας αρχαιολογικές γνώσεις, μπορούμε να αποκλείσουμε ή τουλάχιστον να θεωρήσουμε λιγότερο πειστικές ορισμένες από τις παραπάνω υποθέσεις σχετικά με την πτώση του μυκηναϊκού κράτους. Οι κλιματολόγοι δεν βρήκαν βάσιμα στοιχεία για επιδείνωση του κλίματος στο τέλος του 13ου αιώνα π. Χ., η οποία θα μπορούσε να είχε προκαλέσει λιμό στην ανατολική Μεσόγειο. Νεότερες ανασκαφές έφεραν στο φως εξωτικά αντικείμενα εισηγμένα από την Εγγύς Ανατολή σε περισσότερα από ένα ανακτορικά κέντρα. Επίσης, υπάρχουν αποτελέσματα χημικών και ισοτοπικών αναλύσεων χάλκινων αντικειμένων (όπλων και εργαλείων) από την τελική φάση του μυκηναϊκού κράτους που συνιστούν, ότι ο κυπριακός χαλκός εισαγόταν ακόμα στην Ελλάδα και ότι δεν διακόπηκε ούτε η εισαγωγή κασσίτερου.

Σύγχρονες μελέτες σεισμολόγων επικεντρωμένες σε αρχαιολογικά δεδομένα του 12ου αιώνα π.Χ. από την Τίρυνθα έδειξαν, ότι αυτό που πολλοί αρχαιολόγοι ερμηνεύουν ως αποτέλεσμα σεισμού (π.χ. πεσμένα στο δάπεδο αντικείμενα ή τοίχοι με σιγμοειδή κάτοψη) δεν οφείλονται υποχρεωτικά σε σεισμό. Σημασία έχει και η διαπίστωση, ότι τα γνωστά ανάκτορα του όψιμου 13ου αιώνα έχουν όλα καεί – συχνά σε δυνατή φωτιά.

Η περίπτωση της Τίρυνθας είναι πολύ διδακτική, όσον αφορά την έκταση της πυρκαγιάς. Ο Schliemann είχε παρατηρήσει, ότι σχεδόν όλα τα δωμάτια και οι αίθουσες του ανακτόρου στην Άνω Ακρόπολη περιείχαν στρώματα καμένων πλίνθων και ότι σε ορισμένες περιπτώσεις ολόκληροι τοίχοι είχαν ψηθεί σε έντονη φωτιά. Ξέρουμε όμως, ότι οι μυκηναίοι, όπως και οι Αιγύπτιοι, έκτιζαν με άψητες πλίνθους, όπως άλλωστε παρατήρησαν σε νεώτερες έρευνές τους οι Γερμανοί ανασκαφείς της Τίρυνθας στην Κάτω Ακρόπολη. Δυτικά, έξω από την Άνω Ακρόπολη, Έλληνες αρχαιολόγοι αποκάλυψαν καμένα μπάζα πεταγμένα από τα ανάκτορα και ανάμεσα τους δύο σκελετούς – κατά πάσα πιθανότητα θύματα της καταστροφής. Τί όμως προκάλεσε τη φοβερή φωτιά στο πάνω μέρος του λόφου της Τίρυνθας; Μήπως ήταν απλώς το λάδι που χύθηκε τυχαία σε μια αποθήκη και πήρε φωτιά από μια δάδα που έπεσε όταν έγινε ένας σεισμός ;

Ορισμένα δωμάτια περιείχαν εύφλεκτα υλικά – όπως ελαιόλαδο αποθηκευμένο σε πιθάρια –, αλλά πολλά από τα έντονα καμένα τμήματα των ανακτόρων δεν είχαν κάποια χρήση που σχετιζόταν με αποθήκευση μεγάλων ποσοτήτων τέτοιων υλικών. Γενικά, η μυκηναϊκή αρχιτεκτονική με κτήρια κατασκευασμένα με λίθινους και πλίνθινους τοίχους δεν ευνοεί μια καταστροφή από πυρκαγιά. Ένας Άγγλος αρχαιολόγος και πρώην στρατιωτικός του αποικιακού στρατεύματος στο Αφγανιστάν έγραψε, ότι κατά την προσπάθεια καταστολής μιας τοπικής εξέγερσης τo 1919/20 έπρεπε πρώτα να συγκεντρώσουν ξηρούς θάμνους κοντά στους τοίχους και να τινάξουν στον αέρα τα κεντρικά ξύλινα στηρίγματα των ταβανιών για να πυρπολήσουν τα μισοκατεστραμμένα πλινθόκτιστα σπίτια των χωριών.

Επομένως, είναι πολύ πιθανόν, ότι οι αιτίες των πυρκαγιών που κατέστρεψαν τα μυκηναϊκά ανάκτορα ήταν ανθρωπογενείς. Αν δεχτούμε την παραπάνω υπόθεση, τότε πρέπει να επιλέξουμε μεταξύ των παρακάτω πιθανοτήτων: έναν πόλεμο με επίθεση εξωτερικών εχθρών, έναν εμφύλιο πόλεμο ή ίσως μια εξέγερση εξαιτίας των εσωτερικών αντιφάσεων της μυκηναϊκής κοινωνίας;

Η Τίρυνθα μπορεί να μας δώσει κάποιες ενδείξεις. Ο οικισμός στην Κάτω Ακρόπολη διαφέρει αρκετά από το ανακτορικό συγκρότημα στην Άνω Ακρόπολη. Ορισμένα σπίτια έχουν μια καλή ποιότητα κατασκευής, άλλα είναι πιο απλά. Σε διάφορους χώρους υπήρχαν εργαστήρια (π.χ. για την κατασκευή μεταλλικών αντικειμένων). Όμως, τοιχογραφίες ή αυλές με κίονες, όπως στην Άνω Ακρόπολη, δεν υπήρχαν. Οι διαφορές ανάμεσα στους κατοίκους των δύο επιπέδων του περιτειχισμένου λόφου ήταν λοιπόν ταξικές. Ομάδες ταφών χωρίς κανένα κτέρισμα –απλοί λάκκοι ανοιγμένοι στην περιοχή του οικισμού της Κάτω Ακρόπολης– κατά πάσα πιθανότητα μαρτυρούν την παρουσία της πιο φτωχής κοινωνικής τάξης, των δούλων. Τα μέλη των τάξεων που είχαν ένα μεγαλύτερο μερίδιο στην παραγωγή θάβονταν σε θαλαμωτούς τάφους έξω από τον οικισμό, ενώ εκείνοι για τους οποίους χτίστηκαν οι επιβλητικοί θολωτοί τάφοι, πιθανόν ήλεγχαν και τα μέσα της παραγωγής.

Η οικονομία της μυκηναϊκής κοινωνίας ήταν αυτό που ο Μαρξ είχε χαρακτηρίσει ως ασιατικό τρόπο παραγωγής – με έναν δεσποτικό άρχοντα, ο οποίος συμβολίζει την κοινωνία και υλοποιεί την κοινή ιδιοκτησία της γης. Η κοινωνία εργάζεται, ένα μερίδιο του προϊόντος που παράγει παραδίδεται στη εξουσία, η οποία ασκεί έλεγχο και διανέμει μέρος του προϊόντος ως αμοιβή για συγκεκριμένες εργασίες (π.χ. στη βιοτεχνία ή σε μεγάλα έργα, όπως η κατασκευή τειχών, δρόμων και φραγμάτων). Τα μυκηναϊκά ανάκτορα συγκέντρωναν φόρους και ανέθεταν σε ομάδες ανθρώπων να κάνουν συγκεκριμένες εργασίες για το ανάκτορο. Παράλληλα ήλεγχαν μεγάλα κοπάδια ζώων (η Κνωσός διέθετε τον 14ο αι. π.Χ. 100.000 πρόβατα) και την παραγωγή διάφορων προϊόντων (υφάσματα, κρασί, αρωματισμένο λάδι κλπ.). Στους εργάτες διανέμονταν συγκεκριμένες ποσότητες τροφής από τη διοίκηση (σιτάρι).

Η ανακτορική διοίκηση ήταν ένα περίπλοκο σύστημα με διαφορετικές βαθμίδες και αρμοδιότητες υπαλλήλων. Οι περισσότεροι τίτλοι των κρατικών υπαλλήλων / αξιωματούχων εξαφανίστηκαν μαζί με τη διοίκηση και το ανακτορικό σύστημα το 1200 π.Χ., διότι οι ενασχολήσεις τους δεν είχαν κανέναν απολύτως ρόλο στην υστερότερη κοινωνία της τελευταίας φάσης του μυκηναϊκού κόσμου, που διήρκεσε έως το 1050 περίπου.

Ενδιαφέρον προκαλεί, όμως, μία εξαίρεση: ο τίτλος qa-si-re-u (θα προσφερόταν ίσως γκβασιλέους) επέζησε όχι μόνο ως τα έπη του Ομήρου στον 8ο/7ο αιώνα π. Χ., αλλά μέχρι ως σήμερα στην μορφή βασιλεύς – βασιλιάς.
Στα χρόνια των μυκηναϊκών ανακτόρων ένας qa-si-re-u δεν ήταν όμως βασιλιάς. Ο βασιλιάς λεγόταν wa-na-ka (βάναξ), ενώ ο qa-si-re-u είχε έναν περίπου ενδιάμεσο ρόλο στο κοινωνικό-οικονομικό σύστημα. Οι qa-si-re-we ήλεγχαν για τον wa-na-ka ορισμένες διαδικασίες της βιομηχανικής παραγωγής (π.χ. στην μεταλλοτεχνία) και με διαταγή της κεντρικής διοίκησης έπρεπε να συντάξουν ομάδες εργασίας για διαφορετικές εργασίες. Κατά τα άλλα, όμως, έπαιζαν έναν κύριο ρόλο στις τοπικές κοινωνίες.

Μήπως το γεγονός, ότι οι qa-si-re-we δεν ήταν μόνο ανακτορικοί αξιωματούχοι, αλλά και οργανωμένοι σε τοπικό επίπεδο, ενώ ταυτόχρονα είχαν και κάποιον έλεγχο σε σημαντικούς τομείς βιοτεχνίας, δεν είναι άσχετο με την ιστορική εξέλιξη που επέτρεψε στον τίτλο τους να επιζήσει και να αλλάξει σημασία για να επικρατήσει ως ονομασία του ανώτερου άρχοντα στα αρχαϊκά χρόνια;
Ένα σύστημα που βασιζόταν στην οργανωμένη εκμετάλλευση του πληθυσμού, η οποία είχε ως αποτέλεσμα τη συσσώρευση πολύτιμων μετάλλων και εισηγμένων από μακρινές χώρες προϊόντων από τη μία, όπως εκείνα που βρέθηκαν στο ανάκτορο των Θηβών, και την απόλυτη φτώχεια εκείνων που θάφτηκαν μέσα στον οικισμό από την άλλη, σίγουρα χαρακτηριζόταν από έντονες ταξικές διαφορές.

Αντίθετα, η οικονομική μονάδα του 8ου αιώνα, στα χρόνια του Ομήρου, ήταν ο «οίκος», η παραγωγική μονάδα του ιδιοκτήτη ενός αγροτικού κτήματος, ο οποίος ζούσε σε μια πόλη. Στην κοινωνική οργάνωση με τους qa-si-re-we και τους αγρότες των χωριών, που πλήρωναν φόρους και καλούνταν καταναγκαστικά από την διοίκηση του wa-na-ka για να δουλέψουν, μπορούμε να αναγνωρίσουμε την εμβρυακή μορφή της μελλοντικής αρχαϊκής κοινωνίας. Η εξέλιξη της παραγωγής τους πρέπει να τους έφερνε σε όλο και μεγαλύτερη αντίθεση με το ανακτορικό σύστημα. Χειροπιαστά το βλέπουμε στα επιβλητικά οχυρωματικά έργα των μυκηναϊκών ακροπόλεων, τα μεγαλύτερα τμήματα των οποίων χτίστηκαν από τις διοικητικά οργανωμένες ομάδες εργασίας, λίγες μόλις δεκαετίες πριν από την πτώση του κράτους.

Όπως έδειξε όμως ο Μαρξ, η τάξη καθ’ εαυτή δεν είναι αυτόματα η τάξη δι’ εαυτήν. Η τάξη πρέπει να αποκτήσει ταξική συνείδηση μέσα από την παραγωγή στους χώρους εργασίας. Αναλύοντας την ιστορία της ρωσικής, όπως και άλλων προηγούμενων ευρωπαϊκών επαναστάσεων, ο Λεβ Νταβίτοβιτς Τρότσκι –ο ίδιος κεντρική μορφή στην οργάνωση δύο επαναστάσεων– παρατήρησε την ύπαρξη ενός αρχικού σταδίου της επανάστασης. Αυτή είναι η περίοδος της λεγόμενης διπλής εξουσίας, κατά τη διάρκεια της οποίας η ανερχόμενη μορφή κυβέρνησης συνυπάρχει με ασυμβίβαστο τρόπο με την ξεπερασμένη μορφή, ώσπου η μία τάξη να υπερισχύσει εις βάρος της άλλης.

Θεωρητικά, οι συλλογικότητες στο επίπεδο των χωριών, σαν τις γερουσίες με τους qa-si-re-we στην κεφαλή τους, θα μπορούσαν να είχαν παίξει έναν τέτοιο ανταγωνιστικό ρόλο εναντίον του ανακτορικού κράτους. Μπορεί να υπήρχαν χώροι επικοινωνίας, διαμόρφωσης της συνείδησης και νέας πολιτικής οργάνωσης, μέχρι που η όξυνση της κρίσης έσπρωξε όλο και περισσότερες τάξεις –ίσως και τους δούλους– σε μία τελική αναμέτρηση με τον wa-na-ka και τους διοικητές του, την άρχουσα τάξη των μυκηναίων. Τότε, οι συλλογικότητες αυτές μπόρεσαν να αποκτήσουν πρωταγωνιστικό ρόλο ως βουλές της ανερχόμενης τάξης, ως πολιτικοί μοχλοί για την ανατρεπτική πάλη της. Αν ποτέ έγινε μια επανάσταση στο τέλος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, τότε είναι πολύ πιθανόν, ότι συνοδεύτηκε και από όλα εκείνα τα δεινά φαινόμενα του εμφύλιου πολέμου και της σύγκρουσης με αντεπαναστατικές γειτονικές κοινωνίες ή κράτη. Και ας μη ξεχνάμε, ότι κάποιων μεγάλων επαναστάσεων προηγούνταν μακρόχρονοι καταστροφικοί πόλεμοι όπως στη Ρωσία το 1917 ή στη Γερμανία και στην Αυστρο-Ουγγαρία το 1918.

Αν είναι σωστή η πρόταση ιστορικής αναπαράστασης που προτείνω, τα ογκώδη και ψηλά τείχη των ακροπόλεων δεν μπόρεσαν τελικά να αποτρέψουν τη νίκη εκείνων που έστρωσαν το δρόμο για την πολύ μεταγενέστερη δημιουργία της ελληνικής πόλης και δημοκρατίας. Πιστεύω, ότι αξίζει να κάνει κάποιος μια νέα διαλεκτική προσπάθεια αρχαιολογικής ερμηνείας του τέλους του μυκηναϊκού κράτους και να θυμηθούμε, ότι το δίκιο είναι με τους εκμεταλλευόμενους και το μέλλον άγραφο.


Βιβλιογραφία :
P. Carlier, La royauté en Grèce avant Alexandre. Études et travaux publiés par le groupe de recherche d’histoire romaine de l’Université des Sciences Humaines de Strasbourg 6 (Strasbourg 1984).
U. Damm-Meinhardt, Baubefunde und Stratigraphie der Unterburg und des nordwestlichen Stadtgebiets  (Kampagnen 1976 bis 1983). Die mykenische Palastzeit (SH IIIB2) und beginnende Nachpalastzeit (Beginn SH IIIC). Tiryns XVII 1 (Wiesbaden 2015).
R. Jung, «Friede den Hütten, Krieg den Palästen!“ – In the Bronze Age Mediterranean. Σε: H. Meller, H.-P. Hahn, R. Jung, R. Risch (εκδ.), Arm und Reich – Zur Ressourcenverteilung in prähistorischen Gesellschaften. 8. Mitteldeutscher Archäologentag vom 22. bis 24. Oktober 2015 in Halle (Saale). Tagungen des Landesmuseums für Vorgeschichte Halle 13 (υπό εκτύπωση).
J. Killen, The Linear B Tablets and the Mycenaean Economy. Σε: A. Morpurgo Davies (εκδ.), Linear B: A 1984 Survey. Bibliothèque des Cahiers de l’Institut de Linguistique de Louvain 26 (Louvain-la-Neuve 1985) 241–305.
K. Marx, Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie (Rohentwurf) 1857–1858 (Berlin 1953).
Λ. Τρότσκι, Ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης. Τόμος Α΄: Η Φεβρουαριανή Επανάσταση (Αθήνα 2006).


Δευτέρα 25 Απριλίου 2016

Αρχαία Επιγραφή της Δύμης

 Ιστορικό της αρχαίας επιγραφής. Η επιγραφή αυτή αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα, πανελλήνιας εμβέλειας και σημασίας, που έλαβε χώρα στην επικράτεια της αρχαίας Δύμης, προγόνου της σημερινής Κάτω Αχαΐας και αναφέρεται στην επανάσταση των Δυμαίων κατά των Ρωμαίων στα πρώτα χρόνια της ρωμαϊκής κατοχής της Ελλάδας, γεγονός στο οποίο έχουν αναφερθεί διεξοδικά τόσο οι μεγάλοι ιστορικοί της Αρχαιότητας, όσο και πλειάδα νεότερων ερευνητών. Στην επανάσταση της Δύμης αναφέρεται αυτή η μαρμάρινη επιγραφή, η οποία βρέθηκε το 1797 στην Κάτω Αχαΐα από τον J. Hawkins, στο σημείο όπου αναζητούνταν τα ερείπια της Δύμης. Η επιγραφή μεταφέρθηκε και αποτέθηκε στη βιβλιοθήκη του Trinity College του Καίμπριτζ και ήταν ήδη εκεί το 1824. Στις μέρες μας, βρίσκεται στο Fitzwilliam Museum του Καίμπριτζ. Πρόκειται για μαρμάρινη επιγραφή, η οποία αποτελείται από τέσσερα συγκολλημένα κομμάτια, διαστάσεων 0,59 μ. (ύψος) Χ 0,53 μ. (πλάτος) Χ 0,14 μ. (πάχος), κομμένη στο κάτω μέρος. Σώζει είκοσι επτά γραμμές από το αρχικό κείμενο με λίγα κενά. Σύμφωνα με τον ιστορικό Αθανάσιο Ριζάκη, εμπνευστή και πρωτεργάτη της συστηματικής μελέτης της ιστορίας της αρχαίας Δύμης, καθώς και άλλους μελετητές, ο Ρωμαίος ανθύπατος που αναφέρεται στην επιγραφή ταυτίζεται με τον Q. Fabius Maximus Servilianus, ο οποίος πρέπει να εστάλη στην επαρχία της Μακεδονίας, αμέσως μετά τη χρονιά κατά την οποία ανέλαβε πραίτoρας (δηλ. μετά το 146/5 ή 145/4 π.Χ.). Άρα η επιγραφή χρονολογείται το 145/4 ή 144/3 π.Χ. Οι πρωταγωνιστές της επανάστασης ήταν ο Σώσος Ταυρομένεος, ο Δαμίσκος Εχεσθένεος και ο Τιμόθεος Νικέα (το δεύτερο όνομα πρέπει να ήταν Δαμίσκος και όχι Φορμίσκος, όπως υπέθεταν παλαιότερα). Οι επαναστάτες έκαψαν τα αρχεία και τα δημόσια έγγραφα της πόλης, κήρυξαν δημοκρατία και έφτιαξαν δικούς τους νόμους. Επίσης, διέκοψαν κάθε συναλλαγή με τους Ρωμαίους και προέβησαν σε κατάργηση των χρεών των πολιτών.




Ἐπὶ θεοκόλου Λέωνος, γραμματέ‐ ος τοῦ συνεδρίου Στρατοκλέος.
Κόιντος Φάβιος Κοΐντου Μάξιμος ἀνθύπατος Ῥωμαίων Δυμαί‐
ων τοῖς ἄρχουσι καὶ συνέδροις καὶ τῆι πόλει χαίρειν· τῶν περὶ

Κυλλάνιον συνέδρων ἐμφανισάντων μοι περὶ τῶν συντελε‐
σθέντων παρʹ ὑμῖν ἀδικημάτων, λέγω δὲ ὑπὲρ τῆς ἐμπρήσε‐
ως καὶ φθορᾶς τῶν ἀρχ<εί>ων καὶ τῶν δημοσίων γραμμάτων, ὧν ἐγε‐
γόνει ἀρχηγὸς τῆς ὅλης συγχύσεως Σῶσος Ταυρομένεος ὁ
καὶ τοὺς νόμους γράψας ὑπεναντίους τῆι ἀποδοθείσηι τοῖς

[Ἀ]χαιοῖς ὑπὸ Ῥωμαίων πολιτ[εία]ι, περὶ ὧν τὰ κατὰ μέρος διή[λ]θο‐
[μεν ἐν Πά]τραις μετὰ τοῦ παρόντ[ο]ς συμβουλίου· ἐπεὶ οὖν οἱ διαπρα‐
[ξά]μενοι ταῦτα ἐφαίνοντό μοι τῆς χειρίστης κ[ατασ]τάσεως
[κ]αὶ ταραχῆς κα[τασκευὴν] ποιούμενοι [τοῖς Ἔλλησι πᾶσ]ιν· οὐ μό

ν[ον γὰρ] τῆς πρ[ὸ]ς ἀλλήλου[ς] ἀσυναλλ[α]ξ[ία]ς̣ καὶ χρε[ωκοπίας οἰ]‐

[κεί]α ἀλλὰ καὶ [τ]ῆς ἀποδεδομένης κατὰ [κ]οινὸν τοῖς Ἕλλη[σιν ἐ]‐ λευθερίας ἀλλότρια καὶ τῆ[ς] ἡμετέ[ρα]ς προαιρέσεως· ἐγ[ὼ πα]‐ ρασχομένων τῶν κατηγόρων ἀληθινὰς ἀποδείξεις Σῶ‐
σον μὲν τὸν γεγονότα ἀρχηγν [τ]ῶν πραχθέντων καὶ νο‐
μογραφήσαντα ἐπὶ καταλύσει τῆς ἀποδοθείσης πολιτεί‐

[α]ς κρίνας ἔνοχον εἶναι θανάτωι πα[ρ]εχώρισα, ὁμοίως δὲ καὶ
[…]μίσκον Ἐχεσθένεος τῶν δαμιοργῶν τὸν συμπράξαντα
[τοῖ]ς ἐμπρήσασι τὰ ἀρχεῖα καὶ τὰ δημόσια γράμματα, ἐπεὶ καὶ
[αὐτὸς] ὡμολόγησεν· Τιμόθεον δὲ Νικέα τὸμ μετὰ τοῦ Σώσου
[γεγονό]τα νομογράφον, ἐπεὶ ἔλασσον ἐφαίνετο ἠδικηκώς, ἐ‐

[πέταξα] προάγειν εἰς Ῥώμην ὁρκίσας, ἐφʹ [ὧ]ι τῆι νουμηνίαι τοῦ ἐν‐
[άτου μηνὸ]ς ἔστα[ι] ἐκεῖ καὶ ἐμφανίσας τ[ῶι ἐ]πὶ τῶν ξένων στρατη‐
[γῶι …].ΑΝ[.. π]ρότερον ἐπάνεισ[ιν εἰ]ς οἶκον, ἐὰ[ν μ]ὴ Α?[…]
[‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐]

Rizakis, Achaïe III: 54‐60 αρ. 5


ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Όταν θεοκόλος ήταν ο Λέων, γραμματέας του συνεδρίου ο Στρατοκλής. Ο Κόιντος Φάβιος Μάξιμος,  γιος του Κοΐντου,  ανθύπατος των Ρωμαίων, χαιρετά τους άρχοντες, τους συνέδρους και την πόλη των Δυμαίων. Επειδή οι υπό τον Κυλλάνιο σύνεδροι, μου παρουσίασαν τα εγκλήματα που συντελέστηκαν σε εσάς (: στην πόλη σας), εννοώ τον εμπρησμό και την καταστροφή των αρχείων και των δημοσίων εγγράφων, αναταραχή στην οποία πρωτοστάτησε εξ ολοκλήρου ο Σώσος, ο γιος του Ταυρομένους, ο οποίος πρότεινε εγγράφως νόμους αντίθετους στο πολίτευμα που αποδόθηκε από τους Ρωμαίους στους Αχαιούς, γεγονότα τα οποία διεξήλθαμε σημείο προς σημείο στην Πάτρα μαζί με το συμβούλιο που παρευρισκόταν. Επειδή αυτοί που διέπραξαν αυτά μου φάνηκαν ότι προκάλεσαν σε όλους τους Έλληνες μία πολύ άσχημη κατάσταση και αναταραχή, που όχι μόνο ταιριάζει με την απουσία συναλλαγών και την κατάργηση χρεών αλλά είναι και ξένη στην κοινή ελευθερία που δόθηκε στους Έλληνες και στη δική μας πολιτική βούληση. Καθώς οι κατήγοροι μού παρείχαν αληθινές αποδείξεις, έκρινα το Σώσο, που υπήρξε αρχηγός των γεγονότων και πρότεινε εγγράφως νόμους για την κατάλυση του δοθέντος πολιτεύματος, ένοχο και τον παρέδωσα σε θάνατο. Το ίδιο και τον [. . .]μίσκον, γιο του Εχεσθένη, αυτόν από τους δημιουργούς που ομολόγησε ότι συνέπραξε με όσους έβαλαν φωτιά στα αρχεία και τα δημόσια έγγραφα. Τον δε Τιμόθεο, γιο του Νικέα, ο οποίος συνέταξε τους νόμους μαζί με το Σώσο, διέταξα να τον οδηγήσουν στη Ρώμη, αφού τον όρκισα, με τον όρο να είναι εκεί την πρώτη ημέρα του ένατου μήνα, και αφού εμφανίσει στο στρατηγό των ξένων … να μην επιστρέψει στην πατρίδα, προτού να …



Με τη ματιά του Τάκη Καμπέρου ...


Κυριακή 24 Απριλίου 2016

ΤΕΥΧΟΣ #3

To 3ο τεύχος της «ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ» βρίσκεται σήμερα στην οθόνη του υπολογιστή σας. Το εξώφυλλο αποτυπώνει μια αρχαία επιγραφή της Δύμης με σπάνια ιστορική σημασία, αφού αναφέρεται στην επανάσταση των Δυμαίων κατά της ρωμαϊκής κυριαρχίας, με πρωταγωνιστές τον Σώσο Ταυρομένεο, τον Δαμίσκο Εχεσθένεο και τον Τιμόθεο Νικέα. Οι επαναστάτες έκαψαν τα αρχεία και τα δημόσια έγγραφα της πόλης, κήρυξαν δημοκρατία και έφτιαξαν δικούς τους νόμους. Επίσης, διέκοψαν κάθε συναλλαγή με τους Ρωμαίους και προέβησαν σε κατάργηση των χρεών των πολιτών.

Στο νέο τεύχος ο Ανδρέας Λάζαρης συνεχίζει με το δεύτερο μέρος της ανάλυσής του σχετικά με τους μηχανισμούς των μνημονίων. Η Δήμητρα Μαχαίρα, εκπαιδευτικός  η ίδια, με αφορμή την έναρξη των πανελλαδικών εξετάσεων σε λίγες εβδομάδες διατυπώνει τις σκέψεις της για το ρόλο τους στη σημερινή συγκυρία. Η Ζωή Καραβότα, εκπαιδευτικός επίσης, εξετάζει τη σχέση του σχολικού εκφοβισμού με τη βαθιά οικονομική και ανθρωπιστική κρίση που βιώνει η χώρα μας.

Αποτελεί μεγάλη τιμή για την προσπάθειά μας η ανταπόκριση ενός ανθρώπου που αγαπά τη χώρα μας, του Reinhard Jung. Αρχαιολόγος - ερευνητής ο ίδιος, εργάζεται τα τελευταία καλοκαίρια σε ανασκαφές στη χώρα μας. Ο Reinhard μιλά και γράφει ελληνικά και διατυπώνει τις σκέψεις του για τις ταξικές αντιπαραθέσεις και την πτώση των μυκηναϊκών ανακτόρων.

Ο Βασίλης Αργυρόπουλος συνεχίζει και σε αυτό το τεύχος την αναφορά του στη διαχείριση των μνημείων και των ιστορικών πόλεων.

Με αφορμή την εκδήλωση της Αυτοδιοικητικής  Κίνησης Δυτικής  Αχαΐας για το προσφυγικό που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα, η Νίκη Ράλλη και ο Τάσος Γιακουμής  μας μιλούν για τις ποικίλες πλευρές της προσφυγιάς και της αλληλεγγύης.

Η αλλαγή των εργασιακών σχέσεων είναι ένα θέμα που μας απασχολεί έντονα τα τελευταία χρόνια. Μεγάλη συζήτηση έχει ανοίξει στη Μεγάλη Βρετανία τον τελευταίο καιρό για τις συνθήκες εργασίας στις βρετανικές επιχειρήσεις και την απώλεια θεμελιωδών εργασιακών δικαιωμάτων εξαιτίας των συμβάσεων εργασίας μηδενικής χρονικής διάρκειας (zero-hour contracts), που δημιουργούν συνθήκες εργασιακού μεσαίωνα για τον εργαζόμενο και πλήρους απελευθέρωσης για τον εργοδότη. Σε αυτή την  «ευελιξία» αναφέρεται με το άρθρο του ο Γιώργος Διαγουρτάς.

Ο Χρίστος Βέρρας προτείνει να ακούσουμε blues, το πιο αυθεντικό είδος μουσικής στην αμερικάνικη ιστορία, γράφοντας για τη μουσική των περήφανων σκλάβων.

Τέλος, ο Νίκος Ραγκαβάνης γράφει για το πως μπορείτε να εξοικονομήσετε χρήματα με λαμπτήρες οικονομίας, ενώ ο Τάκης Καμπέρος σχολιάζει την επικαιρότητα με το δικό του τρόπο.

Καλή ανάγνωση!



Το περιοδικό μπορείτε να το αποθηκεύσετε στον υπολογιστή σας σε μορφή pdf ακολουθώντας τον παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.dropbox.com/s/e9u1beficet7j3m/politeia%20%233.pdf?dl=0

Παρασκευή 15 Απριλίου 2016

ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΔΗΜΟΥ ΔΥΤΙΚΗΣ ΑΧΑΪΑΣ ΙI. Σπαλιαρέικα Λουσικών

Νίκη Ράλλη – Ιωάννης Μόσχος
Αρχαιολόγοι


Στην ανατολική επιμήκη πλευρά του λόφου των Σπαλιαρέικων, απέναντι από τον οικισμό των Λουσικών και λίγο δυτικότερα, εντοπίστηκε το 1989 ένα πλούσιο νεκροταφείο μυκηναϊκών λαξευτών τάφων, που προσέφερε μοναδικές πληροφορίες για τις μυκηναϊκές εγκαταστάσεις στην πεδινή και παραλιακή ζώνη της μυκηναϊκής Δύμης.
Τα τοπογραφικά – γεωγραφικά χαρακτηριστικά της θέσης έχουν τη δική τους σημασία στην ερμηνεία των αρχαιολογικών δεδομένων. Σε κοντική απόσταση ρέει η Σερδινή (ή Σερδενή / Σαρδινή / Σαρδενή), πιθανότατα η αρχαία Καύκων, ένα από τα ελάχιστα αρχαία ποτάμια που φέρουν θηλυκό όνομα. Εκβάλλει στον ποταμό Πείρο, τον οποίο ενισχύει με τα νερά του κοντά στο χωριό Καμενίτσα. Ο Πείρος είναι το μεγαλύτερο ποτάμι της Αχαΐας και καλούνταν στην αρχαιότητα και Αχελώος, φέροντας το ομόρριζο της ευρύτερης περιοχής, το άχρηστο πλέον «ἄχα» (λατινικά aqua), που σημαίνει ύδωρ. Από τα μυκηναϊκά χρόνια φαίνεται να αποτέλεσε το φυσικό όριο ανάμεσα στη Χώρα των Πατρέων και στη Δυμαία Χώρα, με απώτερο σκοπό τη δίκαιη διαμοίραση της εύφορης πεδιάδας που σχηματίζεται στην πορεία του. Το όριο αυτό, εκτός των ανασκαφικών στοιχείων, επιβεβαιώνεται έμμεσα και από την ομηρική γεωγραφία, με όσα σύντομα αναφέρονται στα όρια του βασιλείου των Επειών, που για πολιτικούς λόγους την εποχή της καταγραφής των ομηρικών επών, περιλαμβάνει και την περιοχή της Δυμαίας Χώρας. Είναι σημειολογικά χαρακτηριστική η απουσία εκεί έστω και αναφοράς στον ποταμό και η προτίμηση μιας γενικόλογης παράθεσης του ευρύτερου χώρου των πηγών (Ωλενία Πέτρα) και των εκβολών του (Αλίσιον), ίσως διότι το ενδιάμεσο τμήμα του ποταμού δεν ήταν πάντοτε αποδεκτό ως όριο.
Η εύφορη πεδιάδα στα ανατολικά του νεκροταφείου, την οποία διασχίζει η Σερδινή, ήταν ο ζωτικός χώρος την μυκηναϊκής εγκατάστασης, η οποία δεν έχει ακόμα εντοπιστεί. Η ευεργετική παρουσία του ποταμού στην ευφορία της περιοχής έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιλογή της θέσης της εγκατάστασης και ήταν οπωσδήποτε διακριτή στη ζωή των κατοίκων. Το νεκροταφείο τους φανερώνει μία ακμαία και πλούσια κώμη, που έχοντας εξασφαλίσει την απαιτούμενη αυτάρκεια που προσέφερε η γη, είχε αξιοποιήσει στο γενικότερο πλαίσιο της εγγύς περιοχής τις θαλάσσιες εμπορικές διαδρομές του Ιονίου και είχε αναπτύξει σχέσεις και επαφές με την ανατολική και κεντρική Μεσόγειο. Όσο σημαντικά ήταν τα νερά της Σερδινής στη ζωή των κατοίκων, τόσο φαίνεται πως ήταν και στο θάνατο. Η κοντινή πορεία του από το νεκροταφείο και η πλεύση του προς τη δύση θα μπορούσαν να συσχετιστούν με τις εσχατολογικές δοξασίες και τη μεταφορά των ψυχών με το ρου του στην Οικία του Άδη, τον Κάτω Κόσμο. 
Το προϊστορικό νεκροταφείο απλώνεται στην πλαγιά του λόφου και οι τάφοι του είναι λαξευμένοι στο μαλακό πέτρωμα. Οι εννέα τάφοι που έχουν ερευνηθεί, διατάσσονται σε δύο επάλληλες σειρές, λίγο ψηλότερα από τον επαρχιακό δρόμο Φώσταινας – Λουσικών. Ένας ακόμα, ο τάφος 3, βρέθηκε σε απόσταση περίπου 150μ. νοτίως της ερευνημένης συστάδας και ήταν συλημένος από παλιά. Η θέση του αποτελεί ένδειξη για τη μεγάλη έκταση που καταλαμβάνει το νεκροταφείο, το οποίο περιλαμβάνει περισσότερες σειρές τάφων από τις δύο που έχουν αποκαλυφθεί.
Οι τάφοι έχουν ως επί το πλείστον κοντούς και ήπια κατηφορικούς δρόμους, χαμηλές εισόδους και οι θάλαμοι είναι μικρών διαστάσεων, τετράπλευροι, κυκλικοί ή πεταλόσχημοι. Οι νεκροί τοποθετούνταν είτε απευθείας επάνω στο δάπεδο των θαλάμων, είτε σε νεκρικά φορεία, κλίνες ή φέρετρα, ενώ ορισμένοι τάφοι περιείχαν πλακοσκεπείς λάκκους για την υποδοχή των νεκρών ή για τον παραμερισμό των οστών των παλαιότερων ταφών των θαλάμων, αφού αυτού του είδους οι τάφοι είναι οικογενειακοί και χρησιμοποιούνταν για αιώνες. 
Πλουσιότεροι όλων ήταν δύο τετράπλευροι τάφοι (2 και 5). Ο πρώτος περιείχε εκτεταμένη ανακομιδή οστών, στην οποία μεταξύ των άλλων είχαν παραμεριστεί ένας σπάνιος χάλκινος κάλαθος και ένας ψευδόστομος αμφορίσκος πολυτελούς κατασκευής, εισηγμένος από την περιοχή της Ολυμπίας και κατασκευασμένος εκεί σε τοπικό εργαστήριο από νεοεγκατεστημένους Κρήτες κεραμείς της ανατολικής Κρήτης. Όλα χρονολογούνται στα μέσα του 12ου αι. π.Χ. Οι πλέον σημαντικές ταφές έπονταν χρονικά και ανήκαν σε πολεμιστές. Η πρώτη βρέθηκε στο πίσω τμήμα του δαπέδου και συνοδευόταν από ένα εισηγμένο από την Ιταλία χάλκινο μακρύ ξίφος κοπής ιταλικής τυπολογίας (του τύπου Α/Cetona) μαζί με κατάλοιπα της θήκης του, χάλκινο μαχαίρι με ευθύγραμμη ράχη, άλλο μικρότερο μαχαίρι καλλωπισμού, δύο χάλκινες λόγχες μυκηναϊκού τύπου και κεραμική του τέλους του 12ου αι. π.Χ. Η δεύτερη ταφή πολεμιστή βρέθηκε σε πλακοσκεπή λάκκο κατά μήκος του πλευρικού τοιχώματος. Στην ταφή ανήκαν ένα επίσης εισηγμένο από την Ιταλία μακρύ ξίφος κοπής (του ιταλικού τύπου Allerona), χάλκινο επίσημα κυκλικής ασπίδας, μαχαίρι και μακριά λόγχη μυκηναϊκού τύπου, σαυρωτήρας (χάλκινο ουραίο άκρο ακοντίου) και κεραμική των αρχών του 11ου αι. π.Χ.
Στον τάφο 5, εκτός από την κεραμική και την πλούσια μικροτεχνία, βρέθηκαν φυσιοκρατικό γυναικείο ειδώλιο καθήμενης γυναικείας μορφής και ένα πολυτελές και εξαιρετικά σπάνιο γυάλινο μυροδοχείο, επείσακτο από την περιοχή της βόρειας Μεσοποταμίας (Ασσυρία), εποχής Mitanni. Της ίδιας εποχής και προέλευσης είναι και ένας σφραγιδοκύλινδρος από τον τάφο 4, που εκτός από πλούσια μικροτεχνία περιείχε και πήλινο κυλινδρικό αλάβαστρο του 15ου αι. π.Χ. Ο τάφος 1 περιείχε ένα ψευδόστομο αμφορέα και μικροτεχνία, μεταξύ των οποίων δύο δακτυλίδια με σφενδόνη σε σχήμα ασπιδίσκης. Ο κυκλικός τάφος 6 ήταν βυθισμένος και περιελάμβανε ομάδα αγγείων του 12ου αι. π.Χ. ενώ οι υπόλοιποι που ερευνήθηκαν απέδωσαν μερικά ακόμα αγγεία και λίγη μικροτεχνία, τρεις όμως από αυτούς ήταν συλημένοι.
Η μελέτη του ανθρωπολογικού υλικού του νεκροταφείου έδειξε ότι το προσδοκώμενο όριο ζωής του πληθυσμού ήταν κατά τη γέννηση 30,3 χρόνια, ο μέσος όρος ενηλίκου ζωής τα 35,7 χρόνια και ότι ο μέσος όρος ύψους ολόκληρου του πληθυσμού ήταν 1,57μ. Ήπιες παθολογικές αλλοιώσεις στα οστά υπέδειξαν αναιμία διατροφικής προέλευσης, δηλαδή διατροφή με έλλειψη σιδήρου (σιδηροπενία). Και πράγματι, η διατροφική ανάλυση φανέρωσε διατροφή πλούσια σε όσπρια, δημητριακά και γαλακτοκομικά προϊόντα, αλλά ιδιαίτερα φτωχή σε κρέας, τα δε θαλασσινά απουσίαζαν από το διαιτολόγιο. Διαπιστώθηκε, επίσης, καταπόνηση του μυοσκελετικού συστήματος λόγω αυξημένης δραστηριότητας και έντονης κινητικότητας, χαρακτηριστικά που παραπέμπουν σε αγροτικό πληθυσμό.
Στην ευρύτερη περιοχή έχουν εντοπιστεί ή ερευνηθεί τρία ακόμα μυκηναϊκά νεκροταφεία θαλαμωτών τάφων. Το πλέον γειτονικό απέχει μόλις 500μ. Σε κοντινή σχετικά απόσταση βρίσκεται το νεκροταφείο του Καλαμακίου και σε μεγαλύτερη το νεκροταφείο των Αγιοβλασιτίκων. Πολύ κοντά βρίσκονται και τα ανεξερεύνητα νεκροταφεία στις περιοχές της Καμενίτσας και του Θερειανού. Όλα αυτά ανήκαν σε μία «κωμηδόν» εγκατεστημένη πληθυσμιακή ενότητα, που νεμόταν την πλούσια περιοχή πολύ κοντά στις ακτές. Η περιοχή αυτή, όπως και ολόκληρη η δυτική Αχαΐα, γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή της μετά από την πτώση των μυκηναϊκών ανακτόρων (τέλη 13ου / αρχές 12ου αι. π.Χ.), εποχή που διήρκεσε όλο το 12ο και έως τα μέσα του 11ου π.Χ. αι. Ταυτόχρονα, υπήρξε αύξηση του πληθυσμού, εμφανίστηκαν νέες κοινωνικές και πολιτικές δομές με επικεφαλής τους πολεμιστές και ξεκίνησε μια νέα εποχή στις εμπορικές σχέσεις και ανταλλαγές, προκειμένου να ικανοποιηθεί η ζήτηση για εξωτικά είδη, που άλλοτε αποτέλεσαν αντικείμενα επίδειξης και κύρους και άλλοτε ενσωματώθηκαν χρηστικά στην καθημερινότητα και διευκόλυναν τη ζωή των κατόχων τους.
            Το μυκηναϊκό νεκροταφείο στα Σπαλιαρέικα αποτελεί οργανωμένο και επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο υπό την εποπτεία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αχαΐας. Πολλά από τα ευρήματα της ανασκαφής εκτίθενται στις προθήκες του Αρχαιολογικού Μουσείου Πατρών.



Βιβλιογραφία

Th.G. Giannopoulos, Die letzte Elite der mykenischen Welt. Achaia in mykenischer Zeit und das Phänomen der Kriegerbestattungen im 12.-11. Jahrhundert v. Chr. (Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie 152), Bonn 2008.
Λ. Κολώνας, Δίκτυο επισκέψιμων μυκηναϊκών οικισμών και νεκροταφείων επαρχίας Πατρών. Χαλανδρίτσα, Καταρράκτης, Μιτόπολη, Σπαλιαρέικα, Ελαιοχώρι, Πόρτες, Αθήνα 2008.
Ι. Μόσχος, Αχαΐα. Ιστορικό και αρχαιολογικό περίγραμμα. Προϊστορικοί χρόνοι, στο Α.Γ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία. Πελοπόννησος, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 2012, 300–307.
Ι. Μόσχος, Οι Μυκηναίοι στην Αχαΐα, Εταιρία Μελετών Μυκηναϊκής Αχαΐας, Φαίδιμος 1, Πάτρα 2007.
Α. Παπαθανασίου, Μια βιοαρχαιολογική προσέγγιση στο ανθρωπολογικό υλικό από το μυκηναϊκό νεκροταφείο στα Σπαλιαρέικα Λουσικών Αχαΐας, Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών 35-38, 2002-2005, 191–198,
Μ. Πετρόπουλος, Ἀρχαιολογικὲς ἔρευνες στὴν Ἀχαΐα, στο Τόμος Τιμητικὸς Κ.Ν. Τριανταφύλλου, τ. A΄, Πάτραι 1990, 495–537.
Μ. Πετρόπουλος, Μυκηναϊκό νεκροταφείο στα Σπαλιαρέικα των Λουσικών, στο A.D. Rizakis (επιμ.), Paysages d’ Achaïe II, Dymé et Son Territoire, Actes du colloque international: Dymaia et Bouprasia, Katô Achaïa, 6-8 Octobre 1995 / Αχαϊκό Τοπίο ΙΙ: Δύμη και Δυμαία Χώρα, Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου «Δυμαία-Βουπρασία», Κάτω Αχαΐα, 6-8 Οκτωβρίου 1995, Μελετήματα 29, Αθήνα 2000, 65–92.
P. Triantafyllidis, A Mesopotamian Core-Formed Bottle from Spaliareika at Lousika in Achaia, Greece, Journal of Glass Studies (The Corning Museum of Glass, Corning, NY) 51, 2009, 217–219.





Πέμπτη 7 Απριλίου 2016

Ο σκοταδισμός της πνευματικής ιδιοκτησίας


Νίκος Ρούσσος

Εδώ και πολλά χρόνια οι εταιρίες παραγωγής οπτικοακουστικού υλικού και οι οργανισμοί συλλογικής διαχείρισης πνευματικών δικαιωμάτων προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τη διακίνηση πνευματικού έργου μέσω του internet. Δεν προσπάθησαν ούτε να το κατανοήσουν, ούτε να προσαρμοστούν. Αυτό που ξεκίνησε ως προσπάθεια περιορισμού, συνεχίστηκε ως προσπάθεια καταστολής και προσπάθεια άρσης βασικών ατομικών ελευθεριών. Και δυστυχώς δεν είναι πάντα απλώς προσπάθειες. Υπάρχουν και ήττες και νίκες σ' αυτό τον "πόλεμο".


Φτάσαμε σε ένα σημείο που οι άνθρωποι του πνεύματος (μέσω των εκπροσώπων τους, των δικηγόρων τους και των εταιριών στις οποίες οικειοθελώς παραχωρούν την εκμετάλλευση των έργων τους) έχουν συμφιλιωθεί με την ιδέα πως το δικαίωμα στην πνευματική ιδιοκτησία είναι πιο σημαντικό από βασικά ατομικά δικαιώματα και ελευθερίες, όπως το απόρρητο των επικοινωνιών ή η ελευθερία λόγου. Δεν θα ξεχάσω την τελευταία φορά που συμμετείχα σε ημερίδα του Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας (ΟΠΙ), το γεγονός πως οι περισσότεροι οργανισμοί αντιμετώπιζαν το internet ως μια μάστιγα που ήρθε στην ανθρωπότητα και πρέπει να κάνουμε ό,τι περνάει απ' το χέρι μας να περιορίσουμε την ελεύθερη χρήση του. Νομικός εκπρόσωπος ενός τέτοιου οργανισμού έφτασε στο σημείο να προτείνει πως θα ήταν "καλή ιδέα" να περιοριστεί το μέγεθος των αρχείων που μπορούμε να κατεβάσουμε απ' το internet σε λίγα MB. Πέρα απ' την φανερή έλλειψη βασικής τεχνογνωσίας για τη λειτουργία του internet, τέτοιες απόψεις και η ευκολία με την οποία προτείνουν να περιορίσουμε ένα εργαλείο που έχει εκδημοκρατίσει σε μεγάλο βαθμό τη διανομή πνευματικής δημιουργίας, είναι ο λόγος που το παρόν post φέρει αυτό τον τίτλο.
Εδώ και κάποιες ημέρες έχει τεθεί σε διαβούλευση ο νέος νόμος διαχείρισης δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Ως συνήθως ο νόμος είναι αρκετά μακροσκελής και οργουελικά ασαφής για να τον διαβάσουν οι περισσότεροι πολίτες. Θα ήθελα να σταθώ σε δύο σημαντικά σημεία του νόμου. Στο θέμα της επιτροπής λογοκρισίας, που συστήνεται στον υπό πρόταση νόμο, και στο θέμα της a priori αμοιβής των καλλιτεχνών από αγορές ηλεκτρονικών υπολογιστών.
Επιτροπή Λογοκρισίας
Το άρθρο 69, παράγραφος 8 περιγράφει τη δημιουργία μιας επιτροπής που θα αποφαίνεται για ζητήματα παραβίασης του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας (του περιβόητου 2121/1993) στο internet. Για να σας γλιτώσω αρκετό διάβασμα παραθέτω τα σημαντικά σημεία.
  • Η Επιτροπή είναι 5μελής και θα αποτελείται από τον πρόεδρο και τον διευθυντή του ΟΠΙ, έναν εκπρόσωπο της ΕΕΤΤ, έναν δικαστή του Αρείου Πάγου και έναν δικαστή του Συμβουλίου της Επικρατείας.
  • Οι δικαιούχοι έργων πνευματικής ιδιοκτησίας μπορούν να προσφύγουν σ' αυτή την Επιτροπή, η οποία πρέπει εντός 10 ημερών να αποφασίσει αν υπάρχει όντως θέμα ή όχι.
  • Αν η Επιτροπή αποφανθεί πως υπάρχει παράβαση ζητά απ' τους παρόχους πρόσβασης internet (ISPs) να κόψουν την πρόσβαση στο συγκεκριμένο website.
  • Σε περίπτωση μη συμμόρφωσης προς το δικαστικό της απόφασης η Επιτροπή επιβάλλει πρόστιμο ποσού 500€ έως 1000€ για κάθε ημέρα μη συμμόρφωσης.
  • Είναι σημαντικό πως ξεκαθαρίζεται ότι η παρούσα διαδικασία δεν εφαρμόζεται κατά τελικών χρηστών. Προς το παρόν λοιπόν ο νόμος δεν περιγράφει διαδικασίες άρσης απορρήτου για τους χρήστες που κατεβάζουν έργα πνευματικής δημιουργίας ενδεχομένως παρανόμως.
  • Κατά των αποφάσεων της Επιτροπής μπορεί να ασκηθεί προσφυγή ενώπιον του Διοικητικού Εφετείου Αθηνών εντός 30 ημερών από την κοινοποίηση της απόφασης. Δεν είναι σαφές απ' το κείμενο του νόμου αν την προσφυγή πρέπει να την κάνει ο πάροχος της υπηρεσίας (πχ. ο κάτοχος της ιστοσελίδας) ή μπορεί οποιοσδήποτε θεωρεί πως θίγεται απ' την εφαρμογή της απόφασης να προσφύγει στη δικαιοσύνη.
Αν δεν είναι αρκετά σαφές ας το διατυπώσω όσο πιο εμφατικά μπορώ. Αυτό που περιγράφει ο νόμος είναι τη σύσταση μια επιτροπής με την απόλυτη εξουσία και χωρίς να έχει προηγηθεί καμία δικαστική απόφαση να διατάσσει τους παρόχους να μπλοκάρουν ένα website από το ελληνικό internet.
Είναι φανερό πως η δημιουργία της επιτροπής είναι εμπνευσμένη απ' την αντίστοιχη που υπάρχει για τα τυχερά παιχνίδια (ΕΕΕΠ). Τα πράγματα βέβαια στον χώρο των πνευματικών δικαιωμάτων είναι ακόμα πιο πολύπλοκα και το μέλλον αρκετά πιο ζοφερό.
Υπάρχουν αρκετές δικαστικές αποφάσεις ως τώρα που έχουν διατυπώσει πως το να φιλοξενείς στο website σου παραπομπές για παράνομο υλικό που φιλοξενείται αλλού δεν συνιστά παράβαση. Ο Βασίλης Σωτηρόπουλος έχει καταγράψει κάποιες απ' αυτές τις μικρές νίκες. Υπάρχει η απόφαση του εφετείου της Βαρκελώνης, η απόφαση του Πρωτοδικείου Κιλκίς (με αφορμή το greek-movies.com, που λινκάρει περιεχόμενο κυρίως στο youtube), και πολλές ακόμα σε Ευρώπη και ΗΠΑ.
Για να το κάνω λίγο πιο σαφές αυτό, αν στο site σου παρέχεις links προς κομμάτια μουσικής που φιλοξενούνται αλλού (πχ. youtube) τα δικαστήρια έχουν πολλάκις αποφανθεί πως δεν φέρεις εσύ την νομική ευθύνη για το αν τα έργα αυτά είναι νομίμως αναρτημένα. Θα σεβαστεί η Επιτροπή όλα αυτά τα δεδικασμένα; Ας το τραβήξω όμως λίγο παραπάνω. Τι γίνεται με τους torrent trackers; Οι torrent trackers δεν φιλοξενούν έργα πνευματικής ιδιοκτησίας ή γενικώς αρχεία προς κατέβασμα. Περιέχουν αρχεία μεταδεδομένων (metadata) ώστε να μπορούν οι χρήστες να μοιραστούν αρχεία (πχ. μια ταινία) μεταξύ τους. Παρέχουν συνήθως ένα magnet link, δηλαδή μια παραπομπή ώστε οι χρήστες να διαμοιραστούν αρχεία. Πρακτικά είναι ακόμα πιο "αθώα" από μια παραπομπή στο site μου προς ένα έργο στο youtube. Θα σεβαστεί η Επιτροπή την ελευθερία ύπαρξης τέτοιων υπηρεσιών;
Ποιος ελέγχει την Επιτροπή σε περίπτωση που καταχραστεί την εξουσία της; Ο νόμος δίνει καταρχήν τη δυνατότητα στους παρόχους να αιτιολογήσουν πιθανή μη-συμμόρφωση. Αλλά κρίνοντας απ' το πως έχουν χειριστεί το θέμα με την ΕΕΕΠ, μάλλον δεν πρέπει να ελπίζουμε πως θα σκεφτούν το συμφέρον των πελατών τους. Ο νόμος επίσης δίνει τη δυνατότητα για δικαστική προσφυγή, αλλά εκ των υστέρων και χωρίς να αναστέλλεται η απόφαση στο ενδιάμεσο.
Τέλος υπάρχει και το τεχνικό κομμάτι. Οποιοσδήποτε χρήστης μπορεί να "παρακάμψει" τέτοιες απαγορεύσεις είτε αλλάζοντας τους DNS servers που χρησιμοποιεί από αυτούς του παρόχου του σε κάτιπιο δημοκρατικό. Ή εναλλακτικά να χρησιμοποιήσει Tor. Αλλά νομίζω πως έχει γίνει σαφές ως τώρα πως το πρόβλημα δεν είναι πρωτίστως τεχνικό.
Αμοιβή καλλιτεχνών
Στο ίδιο άρθρο στην παράγραφο 2β ο νόμος προβλέπει αμοιβή 2% απ' την αγορά ηλεκτρονικών υπολογιστών. Δεν θέλω να σταθώ τόσο στο γιατί είναι λάθος να χρεώνεις a priori όλους τους χρήστες ηλεκτρονικών υπολογιστών ανεξαρτήτως αν κάνουν χρήση έργων πνευματικής ιδιοκτησίας. Αυτό που θεωρώ πιο σημαντικό στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι το γεγονός πως δεν υπάρχει απολύτως καμία διαφάνεια γύρω απ' τους οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης ώστε να αποδίδεται δικαίως αυτή η αμοιβή. Ας πάρουμε το παράδειγμα της μουσικής και της ΑΕΠΙ. Τι γίνεται με τους μουσικούς που έχουν επιλέξει να διανέμουν τη μουσική τους με ελεύθερες άδειες και κατ' επέκταση δεν είναι μέλη της ΑΕΠΙ; Που είναι τα πλήρη οικονομικά στοιχεία της ΑΕΠΙ για να δούμε πώς κατανέμονται τα χρήματα που συλλέγει; Γιατί είναι κερδοσκοπικού χαρακτήρα απ' τη στιγμή που υπάρχει απλά για να εκπροσωπεί τους καλλιτέχνες; Απ' τη στιγμή που υπάρχει αυτή η έλλειψη διαφάνειας και οι οργανισμοί συλλογικής διαχείρισης λειτουργούν ως κερδοσκοπικές ιδιωτικές εταιρίες για ποιο λόγο το κράτος λειτουργεί ως εισπράκτορας για λογαριασμό τους;
Τι μπορείς να κάνεις
  • Ενημερώσου. Διάβασε το αναλυτικό post του kargig για να έχεις μια πιο σφαιρική εικόνα της λογοκρίσίας στο ελληνικό internet.
  • Τώρα ξέρεις. Ενημέρωσε όσους περισσότερους ανθρώπους μπορείς. Μην περιμένεις να αρχίσουν να κυνηγούν και χρήστες (δηλαδή να χτυπήσουν και τη δική σου πόρτα) για να αντιδράσεις.
  • Αν ο νόμος τελικώς ψηφιστεί, φρόντισε τουλάχιστον να αμυνθείς σε τεχνικό επίπεδο. Μάθε πως μπορείς να παρακάμψεις τη λογοκρισία ή/και να διατηρήσεις την ανωνυμία σου. ΣτοHackerspace.gr κάνουμε συχνά συναντήσεις και workshops γύρω απ' αυτά τα θέματα. Αν κατά τύχη είσαι σε κάποιο εκπαιδευτικό οργανισμό ή βιβλιοθήκη θα χαρούμε να οργανώσουμε κι εκεί κάποιο workshop.
  • Αν όλα πάνε στραβά, χρειαζόμαστε δικηγόρους. Έστω κι αν καταφέρουμε να αντιμετωπίσουμε τη λογοκρισία εκ των υστέρων και να αντιστρέψουμε περιπτώσεις κατάχρησης εξουσίας εκ μέρους της Επιτροπής, θα είναι αρκετά σημαντικό
  • Γράψε την άποψη σου στη διαβούλευση. Αν και δεν είμαι υπέρμαχος δομών που συντηρούν την ψευδαίσθηση συμμετοχικής δημοκρατίας, ανοιχτής διακυβέρνησης, ή όπως αλλιώς λέγεται αυτή την περίοδο, είναι κρίμα σχεδόν όλα τα σχόλια στο συγκεκριμένο άρθρο να είναι από οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης που ζητούν ακόμα μεγαλύτερη "αυστηρότητα".
Αντί επιλόγου
Αν και έχω χρησιμοποιήσει τον όρο "πνευματική ιδιοκτησία" αρκετές φορές στο post, αποφεύγω συνήθως να τον χρησιμοποιώ. Δεν αναγνωρίζω δικαιώματα ιδιοκτησίας στην πνευματικής δημιουργία. Ανέκαθεν θεωρούσα πως απ' τη στιγμή που ένας δημιουργός διαθέσει το έργο του δημόσια τότε αυτομάτως γίνεται και δημόσιο κτήμα (public domain που λένε και οι νομικοί). Αλλά παρόλα αυτά, αν αναγνωρίσουμε δικαιώματα ιδιοκτησίας, τότε θα πρέπει να το κάνουμε σε συνδυασμό με ό,τι ο όρος ιδιοκτησία συνεπάγεται. Μεταξύ αυτών είναι και η φορολόγηση αυτής της ιδιοκτησίας, ανεξαρτήτως αν αποφέρει έσοδα.
ΠΗΓΗ:

Παρασκευή 1 Απριλίου 2016

ΑΡΧΑΙΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ

Ευλογία ή κατάρα; Ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης(Μέρος Α)

Βασίλης Αργυρόπουλος Αρχαιολόγος

Είναι αρκετά συνηθισμένο το φαινόμενο μέσα στις ελληνικές πόλεις, κατά την διάρκεια των εκσκαφών για την ανέγερση μιας οικοδομής ή κάποιου δημόσιου τεχνικού έργου να βρίσκονται αρχαία κατάλοιπα. Κάθε φορά μετά την εύρεση των αρχαιοτήτων η Αρχαιολογική Υπηρεσία δεσμεύει το οικόπεδο, έως ότου ολοκληρώσει την σωστική ανασκαφική έρευνα. Έτσι, όλη αυτή η διαδικασία της ανασκαφής και της καθυστέρησης των οικοδομικών εργασιών είναι φυσικό επακόλουθο να δημιουργεί νέα δεδομένα στις σχέσης του πολίτη με τις αρχαιότητες. Συνήθης είναι επίσης η έντονη αντιπαράθεση μεταξύ των πολιτών με τους αρχαιολόγους, με αποτέλεσμα τα αρχαία από τους πρώτους να θεωρούνται απειλή και εμπόδιο στην ανάπτυξη της πόλης, ενώ η γραφειοκρατική δομή του Δημοσίου με την παράλληλη χρονική καθυστέρηση και οικονομική επιβάρυνση των ιδιοκτητών των οικοπέδων, έρχεται να επιτείνει το πρόβλημα.

Η παρουσία των αρχαιολογικών καταλοίπων στα οικόπεδα αναπόφευκτα δημιουργεί θέματα συνύπαρξής τους με το αστικό τοπίο και διλλήματα για το πώς αντιμετωπίζονται όταν τα αρχαία αποκαλύπτονται. Τα πιο βασικά ερωτήματα που τίθενται συνεχώς στην πρακτική καθημερινότητα είναι τα εξής: Τι γίνεται, όταν η διατήρηση ενός αρχαίου ή βυζαντινού κτηρίου προσκρούουν στο ιδιωτικό συμφέρον ή σε ένα κοινωφελές έργο; Ποια είναι ή ποια θα πρέπει να είναι η τύχη του καταλοίπου του παρελθόντος; Θα πρέπει να θυσιαστεί το παλιό έναντι του νέου ή και αντιστρόφως; Σε ποιο βαθμό θεωρούνται τροχοπέδη για την ανάπτυξη μιας πόλης;

Πριν απαντήσουμε στα παραπάνω ερωτήματα θα πρέπει να εξετάσουμε πρωτίστως πως μια πόλη με αρχαία, μια ιστορική πόλη, διαλέγεται καθημερινά με το παρελθόν της. Σε κάθε περίπτωση αυτός ο διάλογος μπορεί να είναι αρνητικός και θετικός.Αρνητικά γιατί θεωρούνται τα αρχαία εμπόδια στην ανάπτυξη του τόπου. «…Παλιόπετρες και χαλάσματα που μπορούν να διαλυθούν…», είναι οι χαρακτηριστικές εκφράσεις κάθε φορά που εντοπίζονται αρχαία στο οικόπεδο κάποιου ιδιοκτήτη, για να κτιστεί ένα σπίτι. Η εμπορευματοποίησης της κατοικίας, με ταυτόχρονη έλλειψη παιδείας αλλά και με ένα γραφειοκρατικό κράτος ωθούν τον πολίτη στην εχθρική αντιμετώπιση του αρχαίου. Επίσης αρνητικός διάλογος είναι και η συμπεριφορά όλων των υπευθύνων απέναντι στα μεμονωμένα οικόπεδα, στα οποία έχουν αποκαλυφθεί αρχαιότητες. Η Αρχαιολογική Υπηρεσία με την περίφραξη του χώρου θεωρεί ότι επιτέλεσε το σκοπό της, της προστασίας τους, χωρίς να την απασχολεί η μελλοντική φυσική φθορά, η μετατροπή τους σε σκουπιδότοπο και τον εθισμό των πολιτών πως αυτά ανήκουν σε άλλους. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση που αγορεύει την εργολαβία ως την πεμπτουσία της ανάπτυξης με αποτέλεσμα με δική της ευθύνη να μετατρέπει τις πόλεις σε απρόσωπα τοπία χωρίς ιστορική αναφορά και μνήμη. Οι τοπικοί άρχοντες τα αντιμετωπίζουν αδιάφορα, αφού αυτά αφορούν κάποιους άλλους. Η Εκκλησία στην ματαιοδοξία της μεγαλοπρέπειας «καταστρέφει» παλιά εκκλησιαστικά μνημεία.
Συγκρότημα Ρωμαϊκών κλιβάνων στην Κάτω Αχαΐα.
Θετικά όμως διαλέγεται η πόλη όταν καλλιεργεί την ευαισθησία και την γνώση μέσα από την ιστορική συνείδηση. Σημαντικός παράγοντας σε αυτή τη διαδικασία είναι ο ευαισθητοποιημένος πολίτης. Η ευαισθητοποίηση αυτή απέναντι στα αρχαία απαιτεί βούληση και συμμετοχή όλων των φορέων μιας κοινωνίας. Αρχίζει από το σχολείο με την ενημέρωση των δασκάλων και τη συμμετοχή των μαθητών σε εκπαιδευτικά προγράμματα και επισκέψεις σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους και καταλήγει στον ίδιο τον πολίτη μέσω της προσωπικής του ενημέρωσης και γνώσης και της συμμετοχής του στο σχεδιασμό της προστασίας.

Επανερχόμενοι πάλι στο θέμα μας, και διερευνώντας τα παραπάνω ερωτήματα, θα πρέπει να αναφέρουμε πως από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 επικρατεί διεθνώς μία νέα τάση σχετικά με την διαχείριση και την αξιοποίηση της μνημειακής και πολιτιστικής κληρονομιάς. Η τάση αυτή αντικατοπτρίζεται στον όρο «ολοκληρωμένη προστασία ή διαχείριση» σύμφωνα με τον οποίο η έννοια της προστασίας δεν αποσκοπεί μόνο στη διάσωση του εξωτερικού κελύφους των μνημείων αλλά στη διαφύλαξη τους στο σύνολο των λειτουργιών και αξιών τους, οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών. Οι παλιές προσεγγίσεις αποσκοπούσαν στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς απομονώνοντάς την από την καθημερινή ζωή. Σήμερα οι επικρατούσες απόψεις, υποστηρίζουν πως τα μνημεία πρέπει να τοποθετούνται στον χωροταξικό, αναπτυξιακό, περιβαλλοντικό και πολεοδομικό σχεδιασμό,σαν ενεργά στοιχεία του αστικού περιβάλλοντος και η διαχείρισή τους να αποσκοπεί στην ανάδειξη του παιδευτικού και μορφωτικού χαρακτήρα τους. Έτσι η έννοια της προστασίας σήμερα έχει περάσει σε ένα άλλο επίπεδο: από την προσπάθεια για προστασία της αποτροπής της υλικής καταστροφής του μνημείου και την φροντίδα της αποκατάστασής του, στο επίπεδο της αναζωογόνησης του μνημείου, αποσκοπώντας στην οργανική ένταξή του στο πολιτισμικό γίγνεσθαι αποδίδοντάς το ως «πολιτιστικό προϊόν». Με αυτόν τον τρόπο επιδιώκεται να συσχετιστούν τα μνημεία με το αστικό περιβάλλον, να συνυπάρξουν αρμονικά με τα σύγχρονα κτίσματα, να αποκτήσουν ένα λειτουργικό ρόλο και να καταστούν αναπόσπαστο τμήμα της τοπικής κοινότητας.

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, η πολιτιστική κληρονομιά, πέρα από αξίες ταυτότητας, θρησκευτικές, ιστορικές, αισθητικές, παιδευτικές κλπ. προσλαμβάνει και μια άλλη αξία, αυτή του οικονομικού ενδιαφέροντος. Ο όρος πολιτιστική κληρονομιά φέρει μέσα της την οικονομική διάσταση, όπως αυτό φαίνεται και από τους όρους που κυριαρχούν, «πολιτιστικά αγαθά», «πολιτιστικοί πόροι», «πολιτιστικό προϊόν» και «πολιτιστικό κεφάλαιο». Έτσι καθίσταται δυνατό το πολιτιστικό κεφάλαιο να παίξει ηγετικό ρόλο στην τοπική οικονομική ανάπτυξη μιας περιοχής, καθώς τα επιμέρους στοιχεία της περιοχής (ιστορική και πολιτιστική ταυτότητα) μπορούν να αναπτυχθούν εμπορικά. Η πηγή της οικονομικής δύναμης βρίσκεται εντός του κεφαλαίου πνεύματος και των δημιουργικών ιδεών, αφού η τύχη της οικονομίας και της κοινωνίας εξαρτάται άμεσα από τους πολιτιστικούς πόρους. Η συσσώρευση πολιτιστικού κεφαλαίου σε έναν τόπο δημιουργεί συγκριτικό πλεονέκτημα και προστιθέμενη αξία, ενώ όταν το στερείται τότε εξαρτάται από ιδέες που παράγονται από αλλού. Αναμφίβολα λοιπόν, η πολιτιστική κληρονομιά είναι αναπόσπαστο τμήμα του πολιτιστικού κεφαλαίου κάθε έθνους που μπορεί να λειτουργήσει ως μοχλός οικονομικής συνοχής, προστιθέμενης αξίας, μέσο ενίσχυσης της αναπτυξιακής πορείας μιας χώρας, εξασφαλίζοντας θέσεις εργασίας και παράλληλα μειώνοντας τον κοινωνικό αποκλεισμό.

Η ένταξη του μνημείου στη σύγχρονη ζωή και η αντιμετώπισή του πλέον ως προϊόντος, αναμφίβολα μέσω της «ολοκληρωμένης προστασίας» το συνδέει άμεσα με τις επιταγές της βιώσιμης ή αειφόρου ανάπτυξης, που περιλαμβάνει ανάπτυξη σε οικονομικό, κοινωνικό, περιβαλλοντικό και πολιτιστικό επίπεδο. Συνεπώς απαραίτητη είναι η κατασκευή έργων υποδομής που να εξυπηρετούν τις ανάγκες της πόλης και των κατοίκων, ώστε η «επανένταξη» του μνημείου να οδηγήσει στην οικονομική βιωσιμότητα του τόπου και να προσφέρει νέες ευκαιρίες απασχόλησης προάγοντας την κοινωνική συνοχή.

Βιβλιογραφία: Αργυρόπουλος Βασίλης, 2015, Αρχαία Μνημεία και Αρχαιολογικοί Χώροι στις Σύγχρονες Πόλεις. Η πολιτική της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας για την προστασία, ανάδειξη και προβολή των αρχαιολογικών χώρων και μνημείων της Πάτρας, Διπλωματική διατριβή του μεταπτυχιακού τίτλου στη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών, Τμήμα Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων, ΕΑΠ, Πάτρα. 

Κωνστάντιος Δ., 2003, Η Πόλη, το Μουσείο, το Μνημείο, Δοκίμια πολιτιστικής διαχείρισης, Αθήνα. 

Σιμώνη Ε., 2013, Συμβολή στη Διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς με τη χρήση Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών. Αρχαιολογική Πληροφορία και Πολεοδομικός Σχεδιασμός: Η περίπτωση του σχεδίου πόλεως Πατρών, διατριβή επί διδακτορία, Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πανεπιστήμιο Πατρών.