ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΟΥ ΜΟΝΟΠΩΛΙΟΥ ΤΗΣ ΣΤΑΦΙΔΑΣ

Του ιστορικού Βασ. Κ. Λάζαρη

Η σταφιδική κρίση στον ελλαδικό χώρο, κυρίως στο τελευταίο τέταρτο του 19^ου και στο πρώτο τέταρτο 20^ου αιώνα (μια κρίση με γενεσιουργές αιτίες την υπερπαραγωγή του προϊόντος της σταφίδας και την σταδιακή μείωση της απορρόφησής του από τους ξένους) καταβλήθηκαν προσπάθειες να αντιμετωπισθεί με ένα πλήθος αναποτελεσματικών μέτρων, όπως η θέσπιση του παρακρατήματος και στη συνέχεια η ίδρυση της Σταφιδικής Τράπεζας με έδρα την Πάτρα. Η εν λόγω Τράπεζα ειδικά, που πολύ γρήγορα μεταβλήθηκε σε άντρο ληστών, αποδείχτηκε παράλληλα εντελώς ανίκανη να ανταποκριθεί στους σκοπούς της ίδρυσής της, με αποτέλεσμα τον μαρασμό της και την πλήρη αδυναμία της να αποτρέψει την συνέχιση της πτώσης της τιμής του σταφιδικάρπου στις αγορές του εξωτερικού. Έτσι, δεν άργησαν να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες για την άμεση παρέμβαση του αγγλικού παράγοντα στο θέμα και συγκεκριμένα για την πρότασή του προς την κυβέρνηση του Θεόδ. Δεληγιάννη αναφορικά με την ίδρυση μονοπωλίου της σταφίδας, κάτω φυσικά από τον έλεγχο Άγγλων κεφαλαιοκρατών.

Εργάτες μεταφέρουν σακιά με σταφίδα-1890 

Η ίδρυση ωστόσο του μονοπωλίου αυτού, που επιδίωκαν οι εν λόγω βρετανοί κεφαλαιούχοι, ήταν ασύμφορη για τους μεγαλοσταφιδεμπόρους στην Ελλάδα και για τους συναδέλφους τους στην Αγγλία, με τους οποίους αυτοί συναλλάσσονταν, και οδηγούσε συνεπώς σε σύγκρουση συμφερόντων – κατά τον γενικό άλλωστε κανόνα της υποχρεωτικής ύπαρξης αντιθέσεων μεταξύ των διαφόρων οικονομικών στοιχείων, που συγκροτούν την βάση του κεφαλαιοκρατικού συστήματος. Δημιουργούσε όμως ταυτόχρονα το ενδεχόμενο της ίδρυσης του μονοπωλίου κάποιες αντικειμενικές συνθήκες, που θα επέτρεπαν στους μικρούς κυρίως καλλιεργητές της σταφίδας στην Πελοπόννησο να λυτρωθούν από την εκμετάλλευση των εγχώριων εμπόρων, οι οποίοι, χωρίς να κοπιάζουν, σωρεύανε από την διακίνηση του προϊόντος προσωπικό πλούτο.  

Έτσι, το μονοπώλιο, αν και αποτελούσε επιδίωξη συγκεκριμένων ξένων κεφαλαιοκρατών, αντιμετωπίστηκε ευνοϊκά από τους πελοποννήσιους αγρότες, οι οποίοι μάλιστα προχώρησαν για την υποστήριξή του σε δυναμικές κινητοποιήσεις. Συγκεκριμένα, στα Τσουκαλέικα, στο Μιντιλόγλι, στα Ροΐτικα και στα Βραχνέικα πραγματοποιήθηκαν μαχητικές διαδηλώσεις, ενώ στην Ηλεία οι σταφιδοπαραγωγοί μπήκαν στον Πύργο, κατέλαβαν το τηλεγραφείο και τον σιδηροδρομικό σταθμό και κατέστρεψαν τα περισσότερα δημόσια καταστήματα. Ανάλογες εκδηλώσεις σημειώθηκαν στην Αμαλιάδα, στα Φιλιατρά, στην Καλαμάτα και στην Κυπαρισσία, ενώ στους Γαργαλιάνους οργανώθηκαν ένοπλα συλλαλητήρια, όπως και στην Μπαρμπάσαινα και σε άλλες περιοχές.

      Σταφιδεργοστάσιο,αρχές 20ου Αιώνα

                                

Μια αθηναϊκή οικονομική εφημερίδα εκείνης της εποχής ασχολούμενη με τις εν λόγω δυναμικές ενέργειες των σταφιδοπαραγωγών έγραφε χαρακτηριστικά: «Το φρόνημα της κτηματικής τάξεως ήτο δεδηλωμένον υπέρ του μονοπωλίου – και χωρίς να αποκρύπτη, ότι η σύμβασις δεν επαρουσιάζετο αρτία και άμεμπτος, προετίμα να αποδέχηται τα γενόμενα εκ του φόβου, μήπως εκδήλωσίς τις, έστω και ελαφρά, ήθελε ματαιώσει την υπόθεσιν ή αναβάλει αυτήν εις απώτερον χρόνον»¹.    

Κατά το ίδιο φύλλο «ημέρα τη ημέρα το ζήτημα του μονοπωλίου καθίστατο αντικείμενον ζωηροτάτων εξεγέρσεων εκ μέρους των σταφιδοφόρων επαρχιών υπέρ της ταχίστης επιψηφίσεως της σχετικής συμβάσεως [υπό του ελληνικού Κοινοβουλίου]. Τα πνεύματα είχον οξυνθή εις τοιούτον σημείον, ώστε ηπειλήθη πολλαχού σοβαρώς η δημοσία τάξις, εν Πύργω δε η κατάστασις διετέλεσεν απεριγράπτως οικτρά»².

Ειδικά στην Ηλεία το απαρχής διαφαινόμενο ενδεχόμενο του τελικού ναυαγίου του μονοπωλίου είχε οδηγήσει τους σταφιδοκαλλιεργητές στην απόγνωση κα παράλληλα τους είχε καταστήσει επικίνδυνους για οποιονδήποτε ήταν αντίθετος προς το εν λόγω μονοπώλιο. Έτσι, η πατραϊκή εφημερίδα «Νεολόγος», που είχε ξεκινήσει τότε μεγάλη κατά του μονοπωλίου εκστρατεία, βρέθηκε πολύ γρήγορα στο στόχαστρο των ηλείων σταφιδοπαραγωγών, και όπως σημείωνε σχετικά το προαναφερμένο φύλλο, «είχεν εν Πύργω αποκλεισθή πάσης [φανεράς] κυκλοφορίας, μόλις δε μετά βίας και εν κρυπτώ εκυκλοφόρει»³.

Το προαναφερμένο οικονομικό φύλλο της Αθήνας θεωρούσε, ότι το μονοπώλιο, ακόμη και όπως το προσδιόριζαν τα συμφέροντα μιας ομάδας ξένων οικονομικών κύκλων και το αποδεχόταν η ελληνική κυβέρνηση, αποτελούσε τον μοναδικό τρόπο, για να ξεπεραστεί η σταφιδική κρίση. Όπως υποστήριζε, «ο κτηματικός κόσμος της Αχαΐας ήτο ήδη υπέρμαχος του μονοπωλίου, τούτω δε συνεμάχουν ο πλείστοι των επαγγελματιών, ους η κατάστασις της σταφίδος κατέστησεν ανικάνους εις την προσπόρισιν επαρκών μέτρων προς ευμάρειαν. Αλλά και του εμπορίου η γνώμη, το γε νυν έχον, δεν φαίνεται προκλητικώς εχθρική, ως θα ανέμενέ τις ευλόγως»⁴.

            Στις 6 του Μάη του 1903 ολόκληρη η σταφιδοφόρα ζώνη της Πελοποννήσου συγκλονίστηκε από αγροτικές εξεγέρσεις – όπως σημείωνε δε το προαναφερμένο φύλλο, «όπου η δυστυχία είχε περισσοτέρους υποχειρίους, εκεί και η έξαψις προσέλαβεν έντασιν επίφοβον, ως εν Ηλεία […]. Εάν τις ήθελεν επιχειρήσει ή μάλλον εάν ετόλμα να απευθύνη εις τους εξημμένους αυτούς ανθρώπους, διατί υποστηρίζουν το μονοπώλιον, θα ελάμβανε την εύλογον απάντησιν, ότι οι σταφιδικοί πληθυσμοί διατελούν εν απογνώσει τελεία και ορρωδούν προ του φάσματος οξυτέρας κατά το τρέχον έτος ή άλλοτε κρίσεως. Αυτοί έν ζητούν – μονοπώλιον. Ανεχώρουν δε εκ της ιδέας, ότι το νέον σύστημα θα είναι πάντοτε καλλίτερον του καθεστώτος»⁵.

καλλιεργητές σταφίδας 1930

Η σύμβαση του μονοπωλίου, που θα είχε εικοσάχρονη ισχύ, υπογράφτηκε το 1903 από τα ενδιαφερόμενα μέρη προς μεγάλη χαρά και των μικροκαλλιεργητών, που θα γλύτωναν βέβαια από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό των εγχώριων μεγαλοσταφιδεμπόρων, θα έπεφταν όμως στην αρπάγη άλλων ανάλγητων εκμεταλλευτών τους. Στη σύμβαση ωστόσο αυτή υπήρχε καταγραμμένη η επιφύλαξη, ότι θα ενεργοποιούταν μόνο, εφόσον θα εξασφάλιζε την έγκριση του ελληνικού Κοινοβουλίου – προϋπόθεση, που τελικά δεν εξασφαλίστηκε, εξαιτίας των πιέσεων που άσκησαν πάνω στο νομοθετικό σώμα οι μεγάλοι έλληνες σταφιδέμποροι και οι συγκεκριμένοι ισχυροί οικονομικοί κύκλοι, με τους οποίους συνδέονταν αυτοί και μέσα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, κυρίως στην Αγγλία. Έτσι η συγκρότηση του μονοπωλίου ματαιώθηκε, με συνέπεια η εν λόγω ματαίωση να οξύνει περισσότερο τα πράγματα στις σταφιδοφόρες πελοποννησιακές περιοχές και να ρίξει τους μικροκαλλιεργητές της σταφίδας στην έσχατη απογοήτευση.

1.      Εφ. Οικονομική Ελλάς [Αθηνών], φ. 14 Μαΐου 1903.

2.      ό.π. φ. 22 Μαΐου 1903.

3.      ό.π.

4.      ό.π. φ. 12 Μαρτίου 1903.

5.      ό.π. φ. 7 Μαΐου 1903.