Για την τέχνη της κεραμικής

Δώρα Μόρφη, Κεραμίστρια

Η κεραμική είναι η τέχνη κατασκευής κεραμικών και αποτελεί μία από τις αρχαιότερες τέχνες που έχουν καταγραφεί χαρακτηρίζοντας τον πολιτισμό της κάθε εποχής.

Ο πηλός είναι ένα απλό υλικό, άφθονο στη φύση, φθηνό και αρκετά εύκολο να βρεθεί. Προέρχεται από βράχους που μετακινήθηκαν από την αρχική τους θέση, λόγω γεωφυσικών αλλαγών. Ο υγρός πηλός διαμορφώνεται και μπορεί να πάρει την επιθυμητή μορφή από τα ανθρώπινα  χέρια. Στη συνέχεια στεγνώνει, ώστε να γίνει στερεός και ακολουθεί η διακόσμηση, το υάλωμα και τέλος το ψήσιμο σε ειδικό καμίνι με τη δημιουργία πολύ υψηλών θερμοκρασιών.  Ως πηλός μπορεί να χρησιμοποιηθεί ένα είδος χώματος (άργιλος) ή ακόμα και μείγμα από διάφορους αργίλους, ανάλογα με το είδος των αγγείων που πρόκειται να κατασκευαστούν.

Αγγεία ψημένα σε καμίνι-χαρτί

Αγγεία από πηλό κατασκευάζονταν στην Παλαιολιθική εποχή και χρησίμευαν ως οικιακά σκεύη με χαρακτηριστικά αυτά του σπηλαίου της Θεόπετρας στη Θεσσαλία. Αλλά και στο Νεολιθικό οικισμό Σέσκλο της Θεσσαλίας, βρίσκουμε κουτάλες, πιάτα, δοχεία για τρόφιμα, κύπελλα, σουρωτήρια ακόμα και πήλινα ειδώλια με γυναικεία μορφή, διακοσμημένα με χαράγματα και στιλβωμένα.

Την Εποχή του Χαλκού, 3200-1100 π.Χ., αναπτύχθηκαν τρεις σπουδαίοι πολιτισμοί, ο Κυκλαδικός, ο Μινωικός  και ο Μυκηναϊκός, που συναντάμε μεγάλη ποικιλία  πήλινων αγγείων. Άλλα χρησίμευαν για τις καθημερινές τους ανάγκες, άλλα για την τέλεση λατρευτικών καθηκόντων, άλλα για σημαντικές στιγμές του βίου τους. Η διακόσμηση διαφέρει από εποχή σε εποχή με κοινό στοιχείο την έμπνευση του καλλιτέχνη από τη φύση (διακόσμηση με φυτικά μοτίβα) και την καθημερινή ζωή των ανθρώπων (αρματοδρομίες, πολεμικές συγκρούσεις). Η βαφή ήταν κάτι που, επίσης, αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της κεραμικής κάθε εποχής. Άλλοτε η βαφή είναι θαμπή ή στιλπνή και άλλοτε μελανή ή ερυθρή.  

Στην αρχαία περίοδο η εφεύρεση του τροχού επέτρεψε την τελειοποίηση των κεραμικών. Η διακόσμηση γινόταν πλέον με γραμμές, κύκλους με διαβήτη, μαιάνδρους και τρίγωνα. Είναι η εποχή που βρίσκουμε πάνω σε αγγεία επιγραφές κτητορικές ή αναθηματικές, υπογραφές καλλιτεχνών, ύμνους στην ομορφιά νέων γυναικών ή αγοριών, κατάρες ή βρισιές και αλφαβητάρια.

Η αξία των κεραμικών κάθε περιόδου είναι πολύ σημαντική. Από τα κεραμικά αντλούμε πληροφορίες για την καθημερινή ζωή, τη θρησκεία, τον αθλητισμό, την κοινωνία ακόμα και για τις πολιτικές ή τις κοινωνικές καταστάσεις της εποχής.

Στο Βυζάντιο εμφανίστηκε η συνήθεια  των κεραμέων να περνούν τα κεραμικά, ενώ ήταν στεγνά, με ένα επίχρισμα γνωστό ως μπαντανά, ώστε να κλείνουν οι πόροι του πηλού ή να διορθώνονται οι μικροατέλειες. Ακολουθεί η εγχάραξη των σχεδίων  χρωματίζοντάς τα με οξείδια μετάλλων χαλκού ή σιδήρου και μετά γινόταν το πρώτο ψήσιμο. Έπειτα γινόταν το δεύτερο ψήσιμο με το υάλωμα είτε για να στεγανοποιηθεί είτε για αισθητικούς λόγους (δίπυρα).

Το 19ο αιώνα μετά από την εκσκαφή του χώματος με την «σκαλίδα», ακολουθούσε το σπάσιμο του ξερού πηλού στο αλώνι με τη βοήθεια των ζώων και ύστερα το τρίψιμο των μικρότερων κομματιών με τον «κόπανο». Μετά από το κοπάνισμα, σειρά είχε το κοσκίνισμα με την «κοσκίνα» ή «κοσκινίδα», ένα μεγάλο παραλληλόγραμμο τελάρο με συρμάτινο πλέγμα για να μην υπάρχουν ξένα σώματα, όπως πέτρες ή ξύλα. Ακολουθούσε το ανακάτεμα του χώματος με το νερό. Το «μάλαμα», το ζύμωμα δηλαδή, γινόταν με τα πόδια σε ειδικό χώρο που ονομάζεται «λασπουτζίδικο». Ο πηλός τυλιγόταν σε βρεγμένα τσουβάλια και φυλασσόταν, έως ότου χρησιμοποιηθεί, σε σκιερό μέρος των εργαστηρίων.

Οι τεχνίτες που ασκούσαν την κεραμική τέχνη τους καλοκαιρινούς μήνες, το χειμώνα απασχολούνταν ως αγρότες. Η μετακίνηση των τεχνιτών προϋπέθετε εύρεση καλής ποιότητας χώματος, πλούσιο σε άργιλο, νερό και καύσιμη ύλη για το καμίνιασμα. Το εργαστήριο γινόταν σε νοικιασμένο χωράφι, ελεύθερο ή κοινοτικό με σκοπό να προμηθεύουν την παραγωγή τους σε κοντινές περιοχές.

Αγγείο κατασκευασμένο με τη μέθοδο Raku (Naked Raku).

Με τις μετακινήσεις γινόταν εύκολα η διάδοση και η εκμάθηση της κεραμικής. Τα υπάρχοντά τους ήταν ελάχιστα. Μερικές αλλαξιές ρούχα, ελάχιστα τρόφιμα, κυρίως παξιμάδια, κουκιά, ρακή ή κρασί, πίνοντας όλοι από το ίδιο κύπελλο. Κουβαλούσαν τα τροχιά και τις πλάκες που χρησιμοποιούσε ο μάστορας, ένα φτυάρι για την εξόρυξη του χώματος, τον κόπανο, την κοσκίνα, το σκαπέτι ή σκάλεθρο για την αφαίρεση της στάχτης από το καμίνι, το τσατάλι ή τέμουλα για το σπρώξιμο των κλαδιών στο καμίνι. Επίσης, έπαιρναν μαζί τους γλυφίδες, σφουγγάρι και σφραγίδες για το τύπωμα επαναλαμβανόμενων θεμάτων επάνω στη νωπή επιφάνεια.

Ο χώρος εργασίας περιελάμβανε την «απλωτέρα» το καλύβι που γινόταν το ζύμωμα του πηλού. Το κυλινδρικό καμίνι χτιζόταν από τους ίδιους. Αποτελείτο από το «βοθρί», το υπόγειο όπου τοποθετούνταν τα ξερά κλαδιά, που αποτελούσαν την καύσιμη ύλη. Στο ισόγειο με το διάτρητο πάτωμα «τηγάνι» ή «μπάτο», έτσι ώστε να περνάει ο ζεστός αέρας, τοποθετούνταν ανάποδα τα αγγεία με το άνοιγμα στο «μπάτο» του καμινιού. Στο πάνω μέρος του ισογείου υπήρχε ο θόλος, όπου ένα άνοιγμα ρύθμιζε την παροχή αέρα.

Η ομάδα των τεχνιτών αποτελείτο συνήθως από έξι άτομα. τον «Μάστορα», τον αρχηγό της ομάδας και αυτόν που διαμορφώνει το αγγείο, τον «Σοτομάστορα», τον βοηθό του μάστορα, τον «Τροχάρη», τον γυριστή του χειροκίνητου τροχού και υπεύθυνο για τη λειτουργία του καμινιού, τον «Χωματά», αυτόν που κοπανάει και κοσκινίζει το χώμα για την παραγωγή πηλού, τον «Ξυλά», υπεύθυνο για την καύσιμη ύλη του καμινιού, τον «Κουβαλητή», υπεύθυνο για το κουβάλημα του πυθαροχώματος και για την παράδοση των πιθαριών στους αγοραστές με τη βοήθεια ζώων.

Ο τροχός εμφανίστηκε την 4η χιλιετία π.Χ. στην Ανατολή, ενώ ο ποδοκίνητος τον 16ο αι. Στην Ευρώπη το 19ο αι. τοποθετήθηκε πεντά και στα τέλη του 20ου αι. ο ποδοκίνητος εξελίσσεται σε ηλεκτρικό τροχό δίνοντας τη δυνατότητα στους νεότερους αγγειοπλάστες να κατασκευάζουν αγγεία με μεγάλη ευκολία και ταχύτητα.

Στη σύγχρονη κεραμική ο πηλός είναι έτοιμος προς χρήση. Υπάρχουν αρκετά είδη πηλών που ψήνονται μέχρι και τους 1300° C. Για να κατασκευαστεί ένα κεραμικό υπάρχουν διάφοροι τρόποι, όπως με μακαρόνι, με φύλλο, στον τροχό και με καλούπι. Το ψήσιμο των κεραμικών γίνεται σε ηλεκτρικά καμίνια ή καμίνια γκαζιού, όπου η θερμοκρασία ελέγχεται με ακρίβεια. Να τονιστεί πως σε ιδιαίτερες περιπτώσεις γίνεται ακόμη χρήση πρωτόγονων καμινιών με σύγχρονες μεθόδους όπως με τη μέθοδο «Racu», «Buccerro» και τη μέθοδο ανοιχτής φωτιάς.

Στην περιοχή μας είναι γνωστό ότι στο Δασύλλιο (Εσχατοβούνιο) υπήρχε αρκετός άργιλος με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν στην περιοχή εργαστήρια κεραμικής. Επίσης, πολλά καμίνια υπήρχανν στην ευρύτερη περιοχή του Σκάγια, όπως μαρτυρά και το όνομα του χωριού των Καμινίων.

Η Κεραμική αποτέλεσε και αποτελεί μία πολύ σημαντική μορφή τέχνης. Πολύ σωστά ο Όμηρος τον 8^ο αι. παρομοίασε τα χέρια του κεραμέα πάνω στον τροχό με το ρυθμό και τη χάρη ενός γυναικείου κυκλικού χορού (Ηλιάδα, Σ´ 590-601). Με την ίδια χάρη και την ίδια μαεστρία ο κεραμέας πλάθει τα αγγεία του για να πάρουν ζωή μέσα από τη ζωή των ανθρώπων που θα τα χρησιμοποιήσουν.