ΞΑΝΑΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ «ΤΕΛΙΚΗ ΛΥΣΗ»

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και το εβραϊκό ζήτημα 

ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΣΤΕΜΠΙΛΗ,

 δημοσιογράφου - ιστορικού

Είθισται κατά τη διάρκεια των καλοκαιρινών διακοπών να επιλέγουμε ανάλαφρα αναγνώσματα που θα μας βοηθήσουν να ξεφύγουμε από τις έγνοιες και τις καταστάσεις της σκληρής καθημερινότητας. Τελειώνοντας το εξαιρετικό και δύσκολο βιβλίο του Χάινριχ Μπελ Ομαδικό πορτρέτο με μια κυρία, στο οποίο περιγράφεται η ζωή της Λένι, μιας Γερμανίδας, μέσα από τις μαρτυρίες αυτών που τη γνώριζαν, κυρίως κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, βυθίστηκα στην ανάγνωση ιστορικών βιβλίων και μαρτυριών για τη θηριωδία του πιο αιματηρού πολέμου της ανθρώπινης ιστορίας. Ψάχνοντας στη βιβλιοθήκη μου, έπεσα πάνω σε δύο βιβλία που αγαπώ πολύ και θέλησα να ξαναδιαβάσω: Το Ημερολόγιο της Άννας Φρανκ, ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα βιβλία όλων των εποχών, και το βιβλίο της Ανέτ Βεβιορκά Το Άουσβιτς, όπως το εξήγησα στην κόρη μου. Και τα δύο αφορούν στο ανελέητο κυνήγι των εβραϊκών πληθυσμών στην Ευρώπη του Χίτλερ και στην εξολόθρευσή τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ή θανάτου ή εξόντωσης. Τίποτα το ανάλαφρο λοιπόν. Αντιθέτως, αναρωτήθηκα πόσο πραγματικά εμείς οι Έλληνες γνωρίζουμε την ιστορία του Ολοκαυτώματος και κατά πόσο έχουμε συνείδηση ότι η ιστορία του εκτοπισμού και της θανάτωσης εκατομμυρίων ανθρώπων αποτελεί μέρος και της εθνικής μας ιστορίας.

Για να κατανοήσει κάποιος τα αίτια και το μέγεθος της θηριωδίας πρέπει να ανατρέξει τουλάχιστον στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν γνωρίζουν μεγάλη άνθηση οι θεωρίες συνωμοσίας και ο αντισημιτισμός. Για να μπορέσουμε να καταλάβουμε πώς οδηγήθηκαν στον θάνατο 5.000.000 έως 7.000.000 άνθρωποι μόνο και μόνο επειδή ήταν Εβραίοι ή εβραϊκής καταγωγής χρειάζεται και μια διεξοδική περιπλάνηση τόσο στη γερμανική ιστορία όσο και στις ιδιαίτερες συνθήκες του Μεσοπολέμου στην Ευρώπη. Ωστόσο, οι δυνατότητες μιας τέτοιας προσπάθειας στο πλαίσιο του άρθρου μας είναι περιορισμένες. Γι’ αυτό θα εστιάσουμε σε κάποια κομβικά σημεία που φωτίζουν σημαντικές πτυχές του μεγάλου αυτού ζητήματος.

Στις 16 Σεπτεμβρίου του 1919 ο Αδόλφος Χίτλερ ανέπτυξε σε μια επιστολή του τις πεποιθήσεις του αναφορικά με τους Εβραίους. Έγραφε ότι οι Εβραίοι έφεραν «τη φυλετική φυματίωση των λαών», ενώ απέρριπτε «τον αντισημιτισμό σε καθαρά συναισθηματικές βάσεις» που θα οδηγούσε σε πογκρόμ. Σκοπός έπρεπε να ήταν «η σχεδιασμένη νομοθετική καταπολέμηση και αφαίρεση των προνομίων των Εβραίων» με τελικό στόχο «τη συνολική απομάκρυνση των Εβραίων» από τη Γερμανία.[1] Προφανώς, στο μυαλό του μετέπειτα Φύρερ του Ράιχ η λύση του «εβραϊκού ζητήματος» και η δημιουργία του περίφημου «ζωτικού χώρου» (Lebensraum) για τη μεγάλη Γερμανία που ονειρευόταν προϋπέθεταν την απάνθρωπη καταπίεση με σκοπό την υποχρεωτική μετανάστευση.

Στη δεκαετία του 1920 και μέχρι την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία τον Ιανουάριο του 1933, η εχθρότητα απέναντι στους Εβραίους οξυνόταν από την πλευρά των ναζί τόσο σε επίπεδο προπαγάνδας όσο και με εγκληματικές πράξεις των ταγμάτων εφόδου και των παραστρατιωτικών παραφυάδων του ναζιστικού κόμματος. Ο ίδιος ο Χίτλερ είχε φροντίσει στο ιδεολογικό του «πόνημα» Ο Αγών μου (Mein Kampf), ένα βιβλίο κατώτερο των ρητορικών του δυνατοτήτων, να θέσει τους κεντρικούς άξονες

για την «καθαρότητα» και την «ανωτερότητα» της «άριας φυλής». Επιπλέον, στο πλαίσιο των πολιτικών διεργασιών και αντιπαλοτήτων που λάμβαναν χώρα στην εύθραυστη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, ο Χίτλερ με τη ναζιστική προπαγάνδα, που βρήκε την ιδανική εκπροσώπησή της στο πρόσωπο του Γιόζεφ Γκέμπελς, κατάφερε να ταυτίσει στα μάτια των εθνικιστών Γερμανών αλλά και όσων δεν μπορούσαν να αποδεχτούν τους δυσβάσταχτους όρους που είχε επιβάλει η Συνθήκη των Βερσαλλιών τους Εβραίους με τους Κομμουνιστές. Ο «εβραιομπολσεβικισμός» αποτελούσε τον προαιώνιο εχθρό της αυτοκρατορίας, υπεύθυνος για τα δεινά της πατρίδας.[2]

Στις 10 Μαΐου του 1933, λίγους μήνες μετά την κατάκτηση της καγκελαρίας, μπροστά στο Πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου 20.000 βιβλία ρίχτηκαν στην πυρά. Το ίδιο βράδυ στο Βερολίνο ο υπουργός Εκπαίδευσης του Λαού και Προπαγάνδας, Γιόζεφ Γκέμπελς, θα πει: «Ο αιώνας του ακραίου εβραϊκού διανοουμενισμού τελείωσε και η γερμανική επανάσταση άνοιξε και πάλι τον δρόμο στο γερμανικό ον». Το περιβάλλον του πολέμου αποτέλεσε το κατάλληλο πλαίσιο για την εκτέλεση των νοσηρών σχεδίων της ναζιστικής ηγεσίας για τους Εβραίους της Γερμανίας και όχι μόνον. Οι διαθέσεις τους είχαν φανεί με τη δημιουργία των πρώτων στρατοπέδων συγκέντρωσης πριν από την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και του γκέτο της Βαρσοβίας τον Οκτώβριο του 1940. Το 1941 όμως τα πράγματα θα πάρουν άλλη τροπή με τη δημιουργία των πρώτων στρατοπέδων εξόντωσης. Η «επίσημη» απόφαση για την «Τελική Λύση» ελήφθη στο προάστιο Βάνζεε του Βερολίνου στις 20 Ιανουαρίου του 1942. Ωστόσο, η γενοκτονία είχε ήδη αποφασιστεί και ξεκινήσει από το 1939, με τις μαζικές δολοφονίες Εβραίων από μονάδες της SD, της υπηρεσίας ασφαλείας των SS, και με τα φορτηγά αερίων (Gaswagen) το καλοκαίρι του 1940.[3]

Η Διάσκεψη του Βάνζεε

Στις 29 Νοεμβρίου του 1941 ο αρχηγός της Αστυνομίας Ασφαλείας του Ράιχ και ισχυρός άνδρας του Προτεκτοράτου της Βοημίας και της Μοραβίας Ράιχαρντ Χάιντριχ στέλνει επιστολές πρόσκλησης σε υψηλόβαθμους αξιωματούχους των SS, της ναζιστικής κυβέρνησης και του ναζιστικού κόμματος για τη συμμετοχή τους σε μια συζήτηση για τον συντονισμό των ενεργειών για την επίτευξη της «Τελικής Λύσης». Σε έγγραφο-επιστολή που υπάρχει στο αρχειακό υλικό στο Σπίτι για τη Διάσκεψη του Βάνζεε, που απευθύνεται στον γραμματέα του υπουργείου Εξωτερικών του Ράιχ, Μάρτιν Λούτερ, ο Χάιντριχ αναφέρεται ότι με έγγραφο του Γκέρινγκ της 31ης Ιουλίου του 1941 του ανατέθηκε ο συντονισμός για «όλες τις απαραίτητες προετοιμασίες σε οργανωτικό, πρακτικό και υλικό επίπεδο για μια τελική λύση του εβραϊκού ζητήματος στην Ευρώπη» και η παράδοση ενός συνολικού προσχεδίου. Η συζήτηση ορίστηκε για τις 9 Δεκεμβρίου και η προετοιμασία της ανατέθηκε στον επικεφαλής του Κεντρικού Γραφείου Ασφαλείας του Ράιχ και κεντρικού προσώπου στη θανάτωση εκατομμυρίων Εβραίων, Άντολφ Άιχμαν.

Λόγω της επίθεσης των Ιαπώνων στο Περλ Χάρμπορ και τις εξελίξεις στο Ανατολικό Μέτωπο, η διάσκεψη μετατέθηκε για τις 20 Ιανουαρίου. Το τραγικό είναι ότι και στις δύο προσκλήσεις για μια συνάντηση που αφορούσε στη μαζική δολοφονία ανθρώπων υπάρχει αναφορά ότι η συζήτηση θα ακολουθείται από πρωινό!

Στη συνάντηση συμμετείχαν οι Ράινχαρντ Χάιντριχ, Άντολφ Άιχμαν, ∆ρ. Γιόζεφ Μπύλερ, Δρ. Ρόλαντ Φράισλερ, ΌτοΧόφμανν, ∆ρ. Γκέρχαρντ Κλόπφερ, Βίλχελμ Κρίτσινγκερ, ∆ρ. Ρούντολφ Λάνγκε, ∆ρ. Γκέοργκ Λάιμπμπραντ, Μάρτιν Λούτερ, ∆ρ. Άλφρεντ Μάιερ, Χάινριχ Μύλλερ, Έριχ Νόιμαν, Δρ. Έμπερχαρντ Σένγκαρτ, ∆ρ. Βίλχελμ Στούκαρτ. Το κλείσιμο της συνάντησης συνοδεύτηκε από ένα πρωτόκολλο που ακόμη και σήμερα αν το διαβάσει κανείς σοκάρεται από τον κυνισμό και την εγκληματική φύση του ναζιστικού καθεστώτος και των εκπροσώπων του στη διάσκεψη, που δεν χρειάζεται αυτή τη στιγμή να απαριθμήσουμε. Στο 15σέλιδο, στη μεταφρασμένη του μορφή, πρωτόκολλο περιλαμβάνονται σημαντικές πληροφορίες και στοιχεία για τους εβραϊκούς πληθυσμούς της Ευρώπης. Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον σημείο του πρωτοκόλλου, τραγικό μνημείο ρατσισμού και φυλετικού διαχωρισμού –όπως και όλο το πρωτόκολλο–, αποτελεί το τέταρτο μέρος που αναφέρεται στην επίλυση των ζητημάτων των μεικτών γάμων (Mischehe) και των Εβραίων κατά το ήμισυ (Mischling).

«Οι κατά το ήμισυ Εβραίοι 2^ου βαθμού θεωρούνται κατά βάση ίσοι με τους φέροντες γερμανικό αίμα, με εξαίρεση τις παρακάτω περιπτώσεις, όπου οι Εβραίοι κατά το ήμισυ θεωρούνται Εβραίοι:

»α) Όταν ο κατά το ήμισυ Εβραίος 2^ου βαθμού προέρχεται από μπασταρδεμένο γάμο (αμφότεροι οι σύζυγοι είναι μεικτοί).

»β) Η εικόνα της εμφάνισης του κατά το ήμισυ Εβραίου 2^ου βαθμού είναι ιδιαιτέρως δυσμενής, στην οποία περίπτωση θα θεωρηθεί Εβραίος βάσει εμφάνισης.

»γ) Ιδιαιτέρως κακές αστυνομικές και πολιτικές αναφορές σχετικά με τον Εβραίο 2^ου βαθμού, από τις οποίες καθίσταται σαφές ότι αισθάνεται και συμπεριφέρεται ως Εβραίος.

»Αλλά και σε αυτές δεν πρέπει να γίνονται εξαιρέσεις, όταν ο Εβραίος 2^ου βαθμού είναι παντρεμένος με άτομο που φέρει το γερμανικό αίμα».

Με λίγα λόγια, για τη γενοκτονία και τη θηριωδία που διεπράχθη δεν θα λαμβανόταν υπόψη μόνον η εξ αίματος εβραϊκή καταγωγή, αλλά και η εμφάνιση και η συμπεριφορά. Στο τρίτο σημείο, μάλιστα, δηλώνεται σαφώς ότι αν κάποιος, αστυνομικός ή πολίτης, έκανε μια καταγγελία για «εβραϊκή συμπεριφορά» εις βάρος κάποιου που ήταν κατά το ήμισυ Εβραίος 2^ου βαθμού, τότε θα μπορούσε να θεωρηθεί Εβραίος και να συμπεριληφθεί στην «Τελική Λύση»! Και δεν είναι μόνο αυτές οι ανατριχιαστικές αναφορές.

Στο έγγραφο συμπεριλαμβάνεται επίσης πίνακας που περιέχει τους αριθμούς των Εβραίων ανά ευρωπαϊκή χώρα, τους οποίους και θα ενέτασσαν στην «Τελική Λύση». Ο αριθμός αυτός είχε υπολογιστεί στα 11.000.000. Οι Εβραίοι που κατοικούσαν στην Ελλάδα υπολογίζονταν από τους Γερμανούς στους 69.600.

Η τύχη των Εβραίων της Ελλάδας

Ο Μαρκ Μαζάουερ αναφέρει ότι το 1940 βρίσκονταν στην Ελλάδα 70.000 με 80.000 Εβραίοι.[4] Στην Ελλάδα η παρουσία των Εβραίων ήταν μακραίωνη και οι περισσότεροι ήταν Ρωμανιώτες και Σεφαραδίτες (κυρίως στη Θεσσαλονίκη). Το 1940 ο Χίτλερ έδωσε εντολή στον θεωρητικό του ναζιστικού καθεστώτος Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ να κατασχέσει «όλο το επιστημονικό και αρχειακό υλικό του ιδεολογικού εχθρού», δηλαδή των Εβραίων. Το υλικό αυτό προοριζόταν για ένα νέο ινστιτούτο που θα «άνοιγε τα μάτια» στον γερμανικό λαό σχετικά με το ζήτημα των Εβραίων.[5] Από την κατοχική Ελλάδα, μετά την οργανωμένη έφοδο σε οποιονδήποτε χώρο είχε σχέση με Εβραίους, κατασχέθηκαν 10.000 βιβλία και χειρόγραφα.

Το γεγονός που έχει μείνει ανεξίτηλα χαραγμένο στην ιστορική μνήμη από τους διωγμούς των Εβραίων στη χώρα μας και ειδικά στη Θεσσαλονίκη, όπου η εβραϊκή κοινότητα αριθμούσε πάνω από 50.000 ψυχές, ήταν η συγκέντρωση 10.000 Εβραίων ανδρών στην πλατεία Ελευθερίας. Αφού τους υποχρέωσαν να μείνουν όρθιοι για πάρα πολλές ώρες μέσα στο λιοπύρι, τους υπέβαλαν και σε καψώνια στα οποία κάποιοι άνθρωποι δεν άντεχαν και λιποθυμούσαν ή τραυματίζονταν. Μεταφέρθηκαν έξω από τη Θεσσαλονίκη και οι 7.000 από αυτούς αφέθηκαν ελεύθεροι τον Οκτώβριο. Η σκοτεινή περίοδος, προθάλαμος για τα στρατόπεδα θανάτου, για τους Εβραίους της Ελλάδας είχε ξεκινήσει. Τους υποχρέωσαν να φορούν το κίτρινο άστρο, να παρουσιάζονται στις Αρχές, τους εξεδίωκαν από τα σπίτια τους και γενικά υπέστησαν όλους τους διωγμούς που υπέστησαν και οι άλλοι Εβραίοι ανά την Ευρώπη.

Ο Άιχμαν έστειλε στη Θεσσαλονίκη έναν «ειδικό» του ζητήματος για να επιληφθεί του εκτοπισμού των 50.000 Εβραίων, τον Ντίτερ Βισλιτσένι. Ήταν αρχές Φεβρουαρίου του 1943 όταν ο Βισλιτσένι έφτασε στη Θεσσαλονίκη για να τη μετατρέψει σε «πόλη των φαντασμάτων», σύμφωνα με τον εύστοχο τίτλο ενός άλλου βιβλίου του Μαζάουερ, που αφορά στη συνύπαρξη διαφορετικών θρησκευτικών ταυτοτήτων και πολιτισμών στην ιστορία της Θεσσαλονίκης.[6] Οι διαδικασίες ήταν συνοπτικές. Οι περισσότεροι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης εκτοπίστηκαν από τα μέσα Μαρτίου του 1943 ως τις αρχές Ιουνίου. Από τους 48.974 που έφτασαν από τη Βόρεια Ελλάδα στο Άουσβιτς-Μπιρκενάου οι 37.386 πέθαναν αμέσως στους θαλάμους αερίων. Πολλοί Εβραίοι σώθηκαν χάρη στην αλληλεγγύη και τη φιλευσπλαχνία συμπατριωτών τους χριστιανών, που ρίσκαραν τη ζωή των ίδιων και των οικογενειών τους. Μετά το τέλος του πολέμου οι επιζήσαντες Εβραίοι, είτε στα στρατόπεδα εξόντωσης είτε στην πόλη, δεν ξεπερνούσαν τους 2.000, σύμφωνα με τον Μιχαήλ Μολχό.[7]

Οι Εβραίοι της Πάτρας και της Αχαΐας

Στην αρχή της Κατοχής η επίσης μακραίωνης παρουσίας εβραϊκή κοινότητα της Πάτρας δεν αριθμούσε πάνω από 350 άτομα.[8] Είχαν τη δική τους συναγωγή, πήγαιναν σε ελληνικά σχολεία και όποιος ήθελε να μάθει εβραϊκά μάθαινε από τον ραβίνο το απόγευμα. Οι Εβραίοι της Πάτρας ανήκαν σε αυτές τις ελληνικές εβραϊκές κοινότητες, που «απολάμβαναν» τα όποια πλεονεκτήματα της ιταλικής κατοχής, με την έννοια ότι οι Ιταλοί δεν είχαν την ίδια αντίληψη για τη μεταχείριση των εβραϊκών πληθυσμών. Οι Πατρινοί Εβραίοι φαίνεται να έχουν τουλάχιστον τη στοιχειώδη ενημέρωση για το τι συνέβαινε στους Εβραίους συμπατριώτες τους σε άλλα μέρη της Ελλάδας και ειδικά για τον μαζικό διωγμό της Θεσσαλονίκης.

Τον Σεπτέμβριο του 1943, όταν οι Γερμανοί έγιναν οι κύριοι και αποκλειστικοί διοικητές της πόλης, ξεκίνησαν τις διώξεις. Πολλοί από τους Εβραίους φρόντισαν να καταφύγουν σε ορεινά χωριά, κυρίως στην περιοχή του Παναχαϊκού και των Καλαβρύτων, όπου με τη βοήθεια των ντόπιων και της Αντίστασης κατάφεραν να σωθούν και να επιζήσουν της γενοκτονίας. Είναι χαρακτηριστική η μαρτυρία της Εβραίας από την Πάτρα Αιμιλίας Βελέλλη που αναφέρεται με συγκίνηση και ευγνωμοσύνη στον Ηλία Μιχαλόπουλο και την οικογένειά του στο χωριό Μιχαλέικαστο Παναχαϊκό.[9] Ανήμερα της εθνικής εορτής της 25ης Μαρτίου 1944 έγινε η μεγάλη επιχείρηση για τη σύλληψη όσων εβραϊκών οικογενειών είχαν μείνει στα σπίτια τους. Οι περισσότερες συλλήψεις έγιναν στα Ψηλά Αλώνια, όπου ζούσαν οι πιο εύποροι Πατρινοί. Από την Πάτρα εκτοπίστηκαν 213 Εβραίοι. Μεταπολεμικά η εβραϊκή κοινότητα της Πάτρας διαλύθηκε, αφού όσοι επέζησαν μετανάστευσαν είτε στην Αθήνα είτε στο εξωτερικό (Ισραήλ και ΗΠΑ). Το 1959 στην Πάτρα ζούσαν μόνον 49 Εβραίοι.[10] Τα κειμήλια από την εβραϊκή συναγωγή της Πάτρας εκτίθενται στο Εβραϊκό Μουσείο της Αθήνας.

Η μνήμη

Ο παραλογισμός των ναζί δεν σταμάτησε μόνο στους εβραϊκούς πληθυσμούς, αλλά και σε όσους θεωρούσαν κατώτερες φυλές, όπως οι Ρομά κ.ά. Στην περίπτωση των Εβραίων όμως πήρε τη μορφή μιας θηριώδους γενοκτονίας που προηγούμενό της δεν είχε υπάρξει. Το παρόν άρθρο συντάχθηκε με αφορμή και την επέτειο από την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου. Μέχρι πρόσφατα δεν μαθαίναμε από την επίσημη ιστορία ότι ένας από τους πρώτους Έλληνες αξιωματικούς που σκοτώθηκε στο Αλβανικό Μέτωπο ήταν ο Εβραίος Μαρδοχαίος Φριζής από τη Χαλκίδα. Επίσης, πέρασαν πάρα πολλά χρόνια και χρειάστηκαν έξωθεν παρεμβάσεις ώσπου ο Δήμος Θεσσαλονίκης να φτιάξει ένα μνημείο αντάξιο της θυσίας των Ελληνοεβραίων σε κεντρικό σημείο της πόλης, το οποίο μόλις το 2006 τοποθετήθηκε στη μαρτυρική πλατεία Ελευθερίας.[11] Οφείλουμε ως ελάχιστο φόρο τιμής σε όλους όσοι θυσιάστηκαν να καλλιεργούμε και να ποτίζουμε το δέντρο της μνήμης. Η σκιά του θα μας προφυλάξει από τις γενοκτονίες του μέλλοντος...

[1] Richard J. Evans, Η έλευση του Γ΄ Ράιχ, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2013, σελ. 169.

[2] Άννα-Μαρία Δρουμπούκη, «Πρωτόκολλο θανάτου με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες», εφημερίδα Η Καθημερινή, 3 Οκτωβρίου 2016.

[3] ό.π.

[4] Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ – Η εμπειρία της Κατοχής, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 263.

[5] ό.π., σελ. 265

[6] Mark Mazower, Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων – Χριστιανοί, μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430-1950, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006.

[7] Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ – Η εμπειρία της Κατοχής, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 272.

[8] Μαρία Φιλοσόφου, Κατοχή και Αντίσταση στην Αχαΐα, Κοινωνικές και εκπαιδευτικές διαστάσεις, τόμος Α΄, ανέκδοτη διδακτορική διατριβή, Πάτρα 2010, σελ. 234.

[9] Μαρία Φιλοσόφου, ό.π., σελ. 240.

[10] ό.π., σελ. 248.

[11] Άννα Μαρία Δρουμπούκη, Μνημεία της Λήθης – Ίχνη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2014, σελ. 295.